تنفس در فضای منطق و عقلانیت با کرسی‌های آزاداندیشی

موضوعی که از همان ابتدا مورد توجه رهبر معظم انقلاب هم قرار گرفت. تا جایی که ایشان در بخشی از بیاناتشان فرمودند: «‌تا گفته می‏شود آزاداندیشی، عده‏ای فوری خیال می‏کنند بناست همه بنیان‌های اصیل در هم شکسته شود، و آنها چون به آن بنیان‌ها دل‌بسته‏اند، می‏ترسند. عده‏ای دیگر هم تلقی می‏کنند با آزاداندیشی باید این بنیان‌ها شکسته شود. هر دو گروه به آزاداندیشی ـ که شرطِ لازم برای رشد فرهنگ و علم است ـ ظلم می‏کنند. ما به آزاداندیشی احتیاج داریم.»

با وجود تاکید فراوان رهبری، کرسی‌های آزاداندیشی هیچ‌گاه نتوانستند نقشی پررنگ در جامعه علمی کشور داشته باشند. فضای آزادی که قرار بود منبع و منشأ ایده، نقد و بررسی باشد، هیچ‌وقت به اندازه کافی مورد توجه متولیان آموزش عالی قرار نگرفت و بالطبع به دغدغه استادان و دانشجوها هم تبدیل نشد. درباره دلایل این اتفاق با کارشناسان مختلف به گفت‌وگو نشسته‌ایم؛ صاحب‌نظرانی که متفق‌القول بر ضرورت راه‌اندازی و تحکیم کرسی‌های آزاد‌اندیشی در فضای دانشگاهی کشور تاکید می‌کنند.

تحقق انقلاب فرهنگی در گرو کرسی‌های آزاد‌اندیشی

مهدی ناظمی اردکانی

دبیر مدیریت کلان دستگاه فرهنگی شورای عالی انقلاب فرهنگی

کرسی‌های آزاد‌اندیشی که رهبر معظم انقلاب اسلامی برآن بسیار تاکید دارند، یکی از ضرورت‌های استمرار انقلاب اسلامی است، چراکه انقلاب اسلامی منطق خودش را از اسلام گرفته است. درنتیجه استمرار انقلاب اسلامی در همه زوایای جامعه باید برپایه قدرت منطق اسلام باشد. همین جا می‌توان گفت اصلی‌ترین قدرت افراد یک جامعه اسلامی مانند جامعه ما هم باید قدرت منطق‌شان باشد.

اما انسان‌ها در صورتی می‌توانند به قدرت منطق مسلح و مسلط شوند که در حوزه فکر و اندیشه تضارب آرا داشته باشند. درحقیقت همان‌طور که ورزشکاران برای افزایش قدرت بدنی و مهارت‌های ورزشی خود به تمرین می‌پردازند، به منظور افزایش قدرت منطق و استدلال خود نیز تمرین کنند.

بنابراین یکی از ضرورت‌های راه‌اندازی کرسی‌های آزاد‌اندیشی بحث حفظ اقتدار جمهوری اسلامی و استمرار نظام اسلامی است. حضرت امام خمینی‌(ره) نیز ابتدای سال‌های پیروزی انقلاب بر این موضوع تاکید داشتند و آنچنان که من در خاطر دارم اولین جلسه‌های آزاد‌اندیشی و تضارب آرا در رسانه ملی و دانشگاه‌های ما شکل گرفت؛ ولی دشمنان انقلاب اسلامی که تاب تحمل این موضوع را نداشتند، دست به ترور اندیشمندان بزرگ ما چون شهید مطهری زدند.

اما این که چرا با وجود تاکیدات فراوان رهبر معظم انقلاب، ما هنوز توفیق لازم را در این زمینه پیدا نکرده و نتوانسته‌ایم کرسی‌های آزاد‌اندیشی را در دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزشی مانند حوزه‌های علمیه و مراکز فرهنگی دیگر مانند مساجد و... در حد انتظار توسعه بدهیم، جواب مشخصی دارد. به عقیده من یکی از اصلی‌ترین دلایل این اتفاق، همان موانعی است که سر راه توسعه تفکر اسلامگرایانه هم وجود دارد.

همان‌طور که می‌دانید، یکی از موانع اصلی گسترش و تعمق تفکر اسلامی، تفکر مادی لیبرالیسم است. در این طرز فکر با این که همه شعار آزادی می‌دهند، اما در عمل ضد آزادی عمل می‌کنند و اجازه رشد فکر و اندیشه انسانی را به افراد نمی‌دهند.

حالا هر زمان که مدیران جامعه و بخصوص استادان مراکز دانشگاهی ما از چنین جریانی تاثیر گرفتند، نتیجه این بوده که مانع شکل‌گیری کرسی‌های آزاد‌اندیشی و تضارب آرا شده‌اند؛ چراکه لیبرالیسم، به سلاح منطق مسلح نشده و قادر به دفاع از خودش نیست، پس در صحنه کرسی‌های آزاد‌اندیشی محکوم به شکست است.

در کنار این موضوع ذکر این نکته هم ضروری است که در مدیریت دستگاه‌های فرهنگی ما هم تلاش بایسته و شایسته‌ای در این زمینه صورت نگرفته است؛ درحالی که تشکیل این کرسی‌ها و گسترش آنها می‌تواند راهبرد اصلی تحقق انقلاب فرهنگی در جامعه و جهان پیرامون‌مان باشد.

تفکر اشتباه از آزاداندیشی مانع اصلی است

محمدمهدی طهرانچی

رئیس دانشگاه شهید بهشتی

در توضیح این موضوع، باید به دوبحث همراستای هم توجه کنیم؛ یکی بحث کرسی‌های نظریه پردازی و دیگری بحث کرسی‌های آزاد‌اندیشی است. اهمیت این قضیه وقتی مشخص می‌شود که بدانیم راه‌اندازی و شکل‌گیری کرسی‌های آزاد‌اندیشی، مقدمه بحث کرسی‌های نظریه‌پردازی است. درحقیقت این نکته‌ای است که باید قبل از هرچیز مدنظر قرار دهیم. اما برای راه‌اندازی کرسی‌های آزاداندیشی آنچه لازم داریم این است که در محیط دانشگاه، آزادی تفکر وجود داشته باشد. البته باید دقت کنیم مفهوم آزادی در اینجا چگونه تعریف شده است؛ چراکه تا حرف از آزادی پیش می‌آید ذهن به سمت مسائل سیاسی یا اجتماعی یا اخلاقی و... کشیده می‌شود. یعنی مسائلی که در سطح پایین‌تری قرار دارند و متاسفانه همین تفکر، مانع است. یعنی تعبیر ما از آزاد‌اندیشی در بسیاری از موارد، خودش مانع رشد و توسعه کرسی‌های آزاد‌اندیشی می‌شود.

پس نکته اول این است که از قید تعریف غلط آزاد شویم.

نکته بعدی این است که بتوانیم در یک فضای علمی، این کرسی‌ها را رشد دهیم، نه در یک فضای اجتماعی چون این دوفضا باهم تفاوت‌های زیادی دارند. درحقیقت ما باید بتوانیم آزاد‌اندیشی را در فضا و ظرف مناسب رشد دهیم تا به نتیجه برسیم و مشکل مهم بعدی همیشه همین جا به وجود می‌آید. یعنی وقتی ما فضایی که می‌خواهیم آزاد‌اندیشی را در آن رشد بدهیم اشتباه می‌گیریم و دقت نمی‌کنیم چه فضایی است و چه ظرفیت‌هایی دارد.

درنتیجه باید توجه کنیم اگر می‌خواهیم کرسی‌های آزاد‌اندیشی فعالی داشته باشیم باید آن رادر ظرف مناسب قرار بدهیم. یعنی محیط آکادمیک دانشگاه را برای این رشد، به صورت یک محیط سازنده در بیاوریم. حالا نتیجه این می‌شود که بحث‌های آزاداندیشی مجال شروع پیدا می‌کنند.

آیین‌نامه برگزاری کرسی سخت و دارای اشکال

محمدفاضل تقی‌زاده

مسئول مرکز تفکر آزاد‌اندیشی سازمان بسیج دانشجویی

در ضرورت راه‌اندازی کرسی‌های آزاد‌اندیشی دلایل بسیاری آورده اند؛ اما مهم‌ترین دلیل حاکم شدن فضای عقلانیت در جامعه است. همان‌طور که می‌بینیم خلأ وجود عقلانیت در بخش‌های مختلف جامعه از جمله فضای دانشگاهی خودش را کم و بیش نشان می‌دهد. همین‌جاست که حرف‌های پوچ و بیهوده، شایعات و... مجال رشد پیدا می‌کنند و افراد جامعه چه دانشجوها و چه شهروندان عادی بدون این که روی این مباحث فکر و تعقل کنند، آنها را انتقال می‌دهند. اما این موضوع از کجا نشأت می‌گیرد؟ از اینجا که سبک زندگی عصر جدید به سمت ضدفکر شدن پیش می‌رود. درحقیقت ابزارها و امکاناتی که این سبک زندگی به مردم می‌دهد مانند شبکه‌های اجتماعی و دنیای مجازی و... نوع زندگی کردن ما را تغییر می‌دهد. دراین شیوه اطلاعات با سرعت زیادی به سمت ما روانه می‌شود و این سرعت، فرصت تعقل و تدبر را از ما می‌گیرد.

این یکی از معایب اصلی سبک زندگی جدید است. در این سبک، تفکر و تعقل جایگاهی ندارد و همه چیز در سرگرمی و اطلاعات بسته‌بندی شده کوتاه و بدون استدلال خلاصه می‌شود. پس همان‌‌طور که می‌بینیم راه‌اندازی کرسی‌های آزاد‌اندیشی در چنین فضایی، یکی از ضروریات مهم است.

نکته مهم بعدی تاکید بر ضرورت مشارکت مردم در حاکمیت است. در حقیقت اگر ما مردمی ساکت، گوشه‌گیر و منفعل داشته باشیم، خطرناک‌تر است تا این که دائم شاهد نقد و اظهار نظر باشیم. مردمی که منفعل هستند خودشان را در حاکمیت سهیم نمی‌دانند و برعکس شهروندانی که برای نقد کردن مباحث مختلف داوطلب می‌شوند، باعث پویایی کشور و ترویج فرهنگ گفت‌وگو و نقد و در نهایت افزایش سطح مشارکت عمومی در جامعه می‌شوند.

نکته مهم بعدی این است که در خلال مباحث آزاداندیشی همیشه حق و حقیقت روشن می‌شود که این موضوع هم خلاف اعتقادات ما نیست. همان‌‌طور که ما اعتقاد داریم حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی که بر جامعه ما حاکم است از نظر فکری و بنیادی، حق است و برمبنای عقل و منطق پایه‌گذاری شده، لذا حقانیت آن در یک فضای منطقی و عقلانی براحتی به اثبات می‌رسد.

اما مسأله اینجاست که با وجود تاکیدات فراوانی که بر راه‌اندازی کرسی‌های آزاداندیشی وجود داشته و این که فعال شدن این کرسی‌ها به تشکل‌های دانشجویی، استادان و فعالان دانشگاهی ما سپرده شده، حرکت شایسته‌ای در این زمینه صورت نگرفته است. دلیل این اتفاق را هم باید در زوایای مختلفی جست وجو کرد. به عقیده من اولین دلیل این است که سیستم آموزشی ما چه در مدرسه وآموزش و پرورش و چه در آموزش عالی، افراد را نقد کننده بار نمی‌آورد؛ درحالی که یکی از پایه‌های اصلی آزاداندیشی رواج تفکر نقد است.

مشکل بعدی که بارها با آن برخورد داشته‌ایم، کم توجهی مسئولان دانشگاهی به این بحث است. متاسفانه با این که شعار آزاداندیشی زیاد داده می‌شود، اما هیچ‌وقت آن اقدام و عمل و همراهی مناسب را از مسئولان دانشگاه‌ها ندیده‌ایم. چراکه خیلی‌ها از به هم خوردن فضای آرام حاکم بر دانشگاه‌شان واهمه دارند و محافظه‌کارانه از هرگونه نقد و بررسی دوری می‌کنند.

در بحث آیین‌نامه‌ای هم که تنظیم شده، اشکالات و ایراداتی وجود دارد‌. درحقیقت این آیین‌نامه آن‌قدر روند سختی را پیش پای دانشجوها می‌گذارد که خیلی وقت‌ها عطای برگزاری کرسی‌ها را به لقای آن می‌بخشند.

مسأله مهم بعدی، این است که در این زمینه به دانشجوها آموزش درستی هم داده نشده است و هنوز خیلی‌ها نمی‌دانند چطور باید کرسی‌های آزاداندیشی را برگزار کنند. این موضوع بارها به تجربه به ما در دانشگاه‌های مختلف ثابت شده است که دانشجوها با این فضای کرسی‌های آزاداندیشی آشنا نیستند.

اینها تقریبا مشکلات اساسی‌ای است که در زمینه فعال شدن کرسی‌های آزاداندیشی وجود دارد و تا وقتی برای رفع آنها تلاش نکنیم نمی‌توانیم انتظار پررنگ‌تر شدن مباحث منطقی رادر جامعه داشته باشیم.

جزئیات آیین‌نامه کرسی‌های آزاد‌اندیشی

کرسی آزاداندیشی: نشستی است که در آن به صورت آزاد، نظام‌مند، محترمانه، عقلانی، منطقی و شجاعانه، در یکی از قالب‌های مندرج در ذیل، در باب موضوعی معین و از پیش اعلام شده، به اظهار نظر، پرسش و پاسخ عمیق، گفت‌وگو، تبادل و تضارب آراء، همراه با استدلال و ارائه مستندات پرداخته می‌شود.

کرسی‌های آزاداندیشی در یکی از قالب‌های زیر قابل اجراست:

1ـ کرسی مناظره

2ـ کرسی نقد و نظر

3ـ کرسی پرسش و پاسخ به شبهات

اهداف:

ایجاد محیط مطلوب برای بیان آزادانه و ناصحانه اندیشه‌ها در دانشگاه‌ها با توجه به تقویت مولفه‌های وحدت، امنیت ملی و ارزش‌های اسلامی

تضارب آراء و حاکم شدن فضای عقلانی و علمی با رعایت اخلاق اسلامی و منطق گفت‌وگو

ایجاد فرصت قانونی، امن و عادلانه برای طرح آراء و تقویت روحیه حقیقت‌جویی، قانونگرایی، آزادگی، خوداتکایی فکری و رشد فرهنگ نقدپذیری در چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

تشویق دانشگاهیان به مطالعه و تفکر خلاق در راستای بصیرت‌افزایی و رفع ابهامات و پاسخگویی به شبهات گوناگون

ایجاد بستر علمی و فرهنگی مناسب برای تشویق و زمینه‌سازی فرآیند تولید علم و نظریه‌پردازی

مینا مولایی

جامعه