پیشرفت علم زیر چتر مغز

دهم تا چهاردهم اردیبهشت، موسسه آموزش عالی علوم شناختی با همکاری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، هفتمین همایش بین‌المللی علوم شناختی را با حضور ده‌ها محقق ایرانی و خارجی در سالن اجتماعات رازی زیر سایه برج میلاد تهران برگزار کردند. در کنار این همایش، نمایشگاهی از توانمندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در تولید و عرضه محصولات فناورانه در حوزه علوم شناختی برپا شده بود. آنچه در ادامه می‌خوانید گزارش جام‌جم است از آخرین تحولات کشور در حوزه علوم شناختی.

واکاوی علت اقبال محققان به علوم شناختی

در سال‌های اخیر و با تشکیل ستاد علوم شناختی، اقبال وسیعی در دانشجویان نسبت به این حوزه مشاهده می‌شود. دکتر علیرضا مرادی، سرپرست پژوهشکده علوم شناختی و دبیر هفتمین همایش بین‌المللی علوم شناختی در خصوص زمینه‌های پیدایش این رویکرد تازه در میان محققان ایرانی به جام‌جم گفت: در سه چهار دهه اخیر بحث مجموعه‌ای از دانش‌های همگرا که می‌تواند اثر عمیقی بر زندگی بشر بگذارد، مطرح شده است. اینها شامل نانوفناوری، زیست‌فناوری، فناوری اطلاعات و علوم شناختی است که مجموعه آنها دانش‌های همگرا هستند و بین رشته‌ای بوده و مجموع محققان حوزه‌های مختلف در این حوزه‌ها مطالعه می‌کنند تا بشریت به درک عمیق‌تری از سازوکار پدیده‌های طبیعی و اجتماعی و فنی دست یابد و بتواند فناوری‌های جدیدی را برای حل مشکلات بشر ارائه کند. وی افزود: در علوم شناختی تمام رشته‌هایی که به کارکرد مغز مربوط می‌شود، اینجا جمع شده‌اند؛ از فلسفه ذهن گرفته تا آموزش و پرورش‌ شناختی تا روان‌شناسی‌ شناختی، مدل‌سازی‌ شناختی، علوم اعصاب شناختی و ... که مجموعه علوم شناختی را تشکیل می‌دهد. از این رو ما باید در حوزه تولید علم در علوم پایه و هم در حوزه تولید و ارائه فناوری‌های نو گام‌های جدی برداریم تا حل مشکلات در حوزه پزشکی و سیستم‌های دفاعی و ... بخوبی از علوم شناختی بهره ببریم. دبیر هفتمین همایش بین‌المللی علوم شناختی یادآور شد: هدف محققانی که در این همایش گرد هم آمده‌اند، تشویق محققان و دانشجویان فعال در این حوزه برای ورود به این عرصه‌های نوی علمی است تا مطالعات مشترک با هم داشته باشند و سرعت پیشرفت علوم شناختی را شتاب بیشتری ببخشند و از سوی دیگر بتوانند با آخرین یافته‌های پژوهشی داخلی و خارجی آشنا شوند.

وی در خصوص شاخص‌ترین پیشرفت‌های محققان کشور در حوزه علوم شناختی تأکید کرد: با توجه به جوان بودن این رشته در کشور پیشرفت خوبی داشته‌ایم و در منطقه هم وضع علمی نسبتا خوبی داریم. ما در علوم اعصاب شناختی سابقه بیشتری داریم. در روان شناسی شناختی و مدلسازی شناختی مقالات و تحقیقات خوبی انجام داده‌ایم. ساخت و بهره‌برداری از آزمایشگاه نقشه‌برداری مغز که چندی پیش به همت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری افتتاح شد، از پیشرفت‌های مهم ما در توسعه مطالعات علوم شناختی بوده که مرکز بسیاری پیشرفته و موثری در کشور است و گسترش خواهد یافت. خوشبختانه مسئولان ما متوجه اهمیت مطالعه در علوم شناختی شده‌اند. امروزه در بحث درمانی کاربرد علوم شناختی در بیمارستان‌های مختلف پیگیری می‌شود. مثلا برای درمان پارکینسون، محققان مختلف ما با یکدیگر همکاری می‌کنند، در فناوری ارتباطات نیز چنین فضای خوبی حاکم است و به آینده درخشان این حوزه در کشور بسیار خوشبین هستیم.

کاربردها و وضع اشتغال محققان علوم شناختی

دکتر رضا پناهی، مسئول کمیته دانشجویی ستاد علوم شناختی، در خصوص بحث اشتغال فارغ‌التحصیلان علوم شناختی به جام‌جم گفت: حوزه فضای ما کاری متفاوتی دارد؛ از پزشکی گرفته تا رشته‌های فنی، فلسفه، جامعه‌شناسی و... همه در علوم شناختی به تحقیقات مشغولند و از این رو شکل فضای اشتغال برای فارغ‌التحصیلان این حوزه متفاوت است. در حوزه فنی و رایانه، شرکت‌های بزرگی مثل گوگل و مایکروسافت سال‌‎هاست در زمینه علوم شناختی مطالعات گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند و به نتایج جالب توجهی نیز دست یافته‌اند.

وی در توضیح علت حرکت جهانی محققان نسبت به مطالعه در علوم شناختی به جام‌جم می‌گوید: مطالعات علمی نشان می‌دهد برای شناخت پیچیدگی انسان باید شاخه‌های مختلف علمی دست به دست هم دهند تا از توانمندی همه آنها استفاده شود تا به تعاریف مشخصی از عملکرد و ماهیت آگاهی انسان بتوان دست پیدا کرد. با اطلاعاتی که از مسیر مطالعه محققان مختلف در علوم شناختی به دست می‌آید می‌توان برای کاربردهای مختلف مانند درمان بیماری‌ها، ساخت تجهیزات با عملکرد بهتر، مدیریت صحیح‌تر منابع انسانی و بسیاری از زمینه‌های دیگر استفاده کرد.

ستاد توسعه علوم شناختی برای حمایت از مطالعات علوم شناختی در کشور تشکیل شده است و در حال حاضر در دانشگاه‌های مختلف کشور، دانشجویان در حوزه علوم شناختی و مطالعات بین رشته‌ای آن مشغول مطالعه و پژوهش هستند.

دکتر خرازی: از سازندگان تجهیزات تحقیقاتی در علوم شناختی حمایت می‌کنیم

دکتر کمال خرازی، دبیر ستاد علوم شناختی معتقد است: با این که علوم شناختی در کشور ما نوپاست، اما در منطقه رقابت شدیدی میان ایران، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس وجود دارد و در برخی زمینه‌ها اول هستیم. وی در مراسم گشایش این همایش گفت: با توجه به این که این علوم در کشور نوپا ست و حدود چهار سال است با جدیت دنبال می‌شود، اما به نسبت رشد خوبی داشته‌ایم و امیدواریم تا افق 1404 به مدارجی که مد نظر سند چشم‌انداز یعنی کسب رتبه اول است، دست یابیم. دبیر ستاد علوم شناختی تصریح کرد: ایران نسبت به دنیا در مراحل ابتدایی توسعه علوم شناختی قرار دارد و ما اکنون در حال آشنا کردن دانشگاه‌ها با این حوزه هستیم، دانشجویان مستعد را جذب و افرادی را در قالب بورسیه اعزام می‌کنیم. همچنین تجهیزات را در کشور فراهم می‌کنیم تا محققان بتوانند در این حوزه تحقیقات انجام دهند. دکتر خرازی با اشاره به این که ایران در زمینه علوم شناختی در دنیا رتبه 27 را دارد، گفت: داشتن تجهیزات برای فعالیت و تحقیق در زمینه علوم شناختی از اهمیت زیادی برخوردار است و از این رو درصدد حمایت از شرکت‌های دانش بنیانی هستیم که تجهیزات مربوط به این علوم را می‌سازند.

واقعیت مجازی در خدمت مطالعات شناختی

در حین بازدید از نمایشگاه در غرفه گروه علمی داج، دوربین مخصوص واقعیت مجازی را دیدم که این روزها به عنوان وسیله‌ای با کاربرد بازی و سرگرمی بسیار مورد توجه است. از کارشناس این غرفه در خصوص کاربرد این دوربین‌ها در مطالعات علوم شناختی پرسیدم. مهندس رنجبر در پاسخ گفت: گروه ما حدود 15 سال است در حوزه علوم اعصاب و علوم شناختی فعال است. ما برای درمان‌های روانی و درمان‌های شناختی از واقعیت مجازی و تجهیزات آن بهره برده‌ایم که البته مردم معمولا بیشتر در زمینه بازی از آن استفاده کرده‌اند. ما می‌خواهیم از طریق واقعیت مجازی شخصی را در شرایط سخت مثل تصادف خودرو یا سقوط هواپیما قرار دهیم و از این طریق وضع عملکرد اندام‌های شناختی او را بررسی کنیم. این محیط‌ها را ما از طریق واقعیت مجازی می‌سازیم و بیماران و افراد مورد مطالعه را در آن شرایط قرار می‌دهیم تا روی کارکرد مغزشان مطالعه کنیم.

وی افزود: ما روی پنج فوبیای خاص شامل اجتماع، ارتفاع، گربه، سوسک و هواپیما کار کرده‌ایم. درصدی از مردم این فوبیاها را دارند و به کلینیک‌ها برای درمان مراجعه می‌کنند. ما محیط مطالعه را با استفاده از فناوری واقعیت مجازی ساخته‌ایم تا پزشکان در کلینیک خود بتوانند درمان‌ها را انجام دهند. بعد از شنیدن این توضیحات، دوربین را روی چشم خود قرار دادم و حالت فوبیای ترس از ارتفاع را امتحان کردم. در دوربین احساس کردم با آسانسوری به ارتفاع بالا رفتم و بعد پایین آمدم! اگر ابزارهای شناختی به سرم متصل می‌شد، محققان می‌توانستند نتایج را بررسی کنند و ببینند این احساس ترس و مکانیسم رخداد آن ریشه در کجای مغز دارد.

دکتر ستاری: مشکل کمبود نیروی انسانی متخصص داریم

معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور می‌گوید: کشور ما دیرهنگام به فکر توسعه علوم شناختی افتاده و اکنون با مشکل کمبود نیروی انسانی در این حوزه مواجه‌ایم که در این خصوص اعزام دانشجو به خارج از کشور در دستور کار است.

دکتر سورنا ستاری در آیین گشایش هفتمین همایش بین‌المللی علوم شناختی با بیان این که وضع حوزه‌های فناوری چون زیست‌فناوری، نانوفناوری و فناوری اطلاعات خوب است، تصریح کرد: در حوزه علوم شناختی در سال‌های اخیر جهشی ایجاد شده است که باید با تلفیق نانوفناوری، زیست‌فناوری و فناوری اطلاعات رشد این علم را
|افزایش دهیم.

امکانات مدرن آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز

دبیر ستاد علوم شناختی در مراسم گشایش هفتمین همایش بین‌المللی علوم شناختی به اهمیت تجهیزات در مطالعات علوم شناختی اشاره کرد و گفت: از مهم‌ترین آنها تجهیزات مورد نیاز برای تصویربرداری از مغز است که سال گذشته آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری از مغز به بهره‌برداری رسید. دبیر ستاد علوم شناختی تاکید کرد: در این مرکز محققان می‌توانند در حین کار، کارکردهای مغز را مشاهده و مطالعات خود را انجام دهند. در شرایط فعلی در صدد تجهیز زیرساخت‌ها در دانشگاه‌ها هستیم.

شیما گلبرگ، کارشناس ارشد فیزیک پزشکی و از کارشناسان غرفه آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز به جام‌جم گفت: منظور از نقشه‌برداری مغز این است که به صورت اختصاصی تعیین کنیم هر فعالیتی که مدیریتش با مغز انجام می‌شود، در کدام قسمت از مغز فعل و انفعالات مربوط به آن انجام می‌شود. مثلا اگر کسی در حال یادگیری مفهومی برای اولین بار است، بتوانیم مشخص کنیم فعالیت‌های مربوط به یادگیری در بخش جلویی مغز انجام می‌شود و به طور کلی در این زمان چه قسمت‌هایی از مغز فعال می‌شود و چگونه می‌تواند بر این قسمت‌ها اثر بگذارد. ما روش‌های تصویربرداری مغزی داریم که معروف‌ترین آن همان دستگاه مشهور ام‌آرآی است. همین‌طور ما یک دستگاه ام‌آرآی 0/3 تسلا داریم که انواع گوناگونی دارد و در 256 برای تصویربرداری از مغز انجام می‌دهد و از این جهت مجهزترین سیستم ام‌آرای در کشور است و مطالعات گوناگونی با آن انجام می‌شود و می‌تواند جزئیات و پارامترهای متنوعی را اندازه‌ بگیرد. وی افزود: ما در مرکز نقشه‌برداری مغز، روش‌های سیگنال‌گیری مغزی داریم. این دستگاه شامل طیف‌نگاری کارکردی مادون‌قرمز نزدیک است. همین‌طور دستگاه EEG را داریم که دستگاه کامل و پیشرفته‌ای است. این سیستم تقویت‌کننده 32 کاناله وایرلس دارد که از این نظر مطالعه مغز با دستگاه‌های مخصوص که روی سر فرد در حال ورزش یا دویدن نصب شده میسر می‌شود. سیستم تحریک مغناطیسی مغز نیز از جمله ابزارهایی است که کاربرد درمانی و تحقیقاتی دارد.

گفتنی است مرکز نقشه‌برداری مغز، یک مرکز تحقیقاتی ملی است و تمام دانشجویانی که به استفاده از تجهیزات این مرکز برای انجام آزمایش‌های پایان‌نامه خود نیاز داشته باشند می‌توانند با مراجعه حضوری یا از طریق وبگاه nblm.ir و در قسمت پذیرش پروژه، درخواست خود را ثبت و ارسال کنند. همین‌طور خدمات مشاوره و آنالیز شامل تصویر و سیگنال نیز در این مرکز انجام می‌شود. نکته جالب توجه این است با توجه به این که مرکز ملی نقشه‌برداری مغز هیأت علمی ندارد، دانشجویان می‌توانند زیر نظر استادان راهنما و مشاوران مورد نظر خود از خدمات این آزمایشگاه در انجام آزمایش‌های پایان‌نامه خود بهره ببرند.

تولید دستگاه الکتروانسفالوگراف در رقابت با واردات محصولات قاچاق

در یکی از غرفه‌ها که متعلق به شرکت دانش‌بنیان نگاراندیشان بود، دستگاه نوارمغز ایرانی را دیدم. مهندس سیدمهدی موسوی از کارشناسان این غرفه درباره این دستگاه و شرکت تولیدکننده‌اش به جام‌جم گفت: شرکت ما تنها مجموعه‌ دانش‌بنیان در ایران است که با استاندارد CE اروپا و استاندارد هلث‌کانادا، دستگاه‌های الکتروانسفالوگراف (نوار مغز) و الکترومیوگراف (نوار عصب و عضله) را در داخل کشور تولید و در اختیار مراکز درمانی و پژوهشی قرار می‌دهد. وی درباره کاربرد الکترومیوگراف افزود: الکترومیوگراف بیشتر در اختیار پزشکان در حوزه توانبخشی و طب فیزیکی کار می‌کند و مشکلات معلولیت‌ها و تخریب ماهیچه‌ها و اعصاب بدن را از طریق تحریک و دریافت سیگنال، به تشخیص بیماری توسط پزشک کمک می‌کند.

موسوی خاطرنشان کرد: دستگاه ما تولید داخل است و بالغ بر 90درصد از قطعات آن در داخل کشور قابل تولید و تهیه در داخل کشور است. ساخت و طراحی این دستگاه‌ها قابلیت ارتقا و تعمیر در داخل کشور را به مدت ده سال دارد. قیمت این دستگاه ایرانی بین 20 تا 30 میلیون تومان است. در حالی که نمونه خارجی با کیفیت حداقل 40 میلیون تومان در مورد نمونه‌های چینی قیمت دارد. ما در طول دوران فعالیت شرکتمان در 18 سال اخیر حدود 1500 دستگاه در کل کشور، حتی در شهرستان‌های کوچک عرضه کرده‌ایم و در این مدت سه نسل دستگاه‌هایمان ارتقا پیدا کرده است.

وی با تاکید بر لزوم توجه به تولید محصولات داخلی یادآور شد: ما می‌خواهیم به تولیدات داخلی بیشتر بها داده شود تا در رقابت با برخی کالاهای بی‌کیفیت خارجی، شانس بیشتری برای عرضه محصول خود داشته باشیم. شاید در نظرگرفتن برخی استانداردهای سختگیرانه بتواند دست شرکت‌های چینی را قطع کند یا با استفاده از وام‌های کم‌بهره، تولیدکنندگان داخلی را بهتر حمایت کنند.

موسوی تصریح کرد: به‌نظر می‌رسد شرکت‌هایی هستند که تحت عنوان یک کمپانی ایتالیایی، چک و... فعالیت می‌کنند. اینها قسمت اصلی دستگاه الکتروانسفالوگراف و الکترومیوگراف را به صورت قاچاق و با دورزدن تعرفه‌های قانونی وارد کشور می‌کنند. در نتیجه می‌بینیم دستگاه‌های گران‌‌قیمت انسفالوگراف با هزینه 30 میلیون تومان و حتی کمتر وارد کشور می‌شود و مسلما وقتی با این قیمت عرضه می‌شود، راه‌های قانونی را طی نکرده است.

کاظم کوکرم