فقط یک کشور فارسی زبان مخالف عضویت ایران در پیمان شانگهای است!

هفدهمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای روز جمعه 19 خرداد در «آستانه» پایتخت قزاقستان برگزار شد.

در این نشست عضویت رسمی پاکستان و هند به تایید اعضا رسید، تا سازمان همکاری شانگهای با جمعیتی بالغ بر سه میلیارد نفر و پهنه وسیع سرزمینی به میزان 35 میلیون و 972 هزار کیلومتر مربع به بزرگ‌ترین یکی از پیمان‎های منطقه‌ای در جهان تبدیل شود.

سازمان همکاری شانگهای و پذیرش اعضای جدید

سازمان همکاری شانگهای در سال 2001 میلادی با عضویت 6 کشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان بنا نهاده شد. جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی است که بعد از کشور مغولستان به عضویت ناظر این سازمان در آمد و درخواست عضویت رسمی خود را به این سازمان ارائه کرد.

با این حال و در شرایطی که دو کشور هند و پاکستان در نشست امسال به عضویت دایم سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شده‌اند، تغییر عضویت ناظر ایران به عضویت دایم همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

قدر مسلم اینکه پذیرش عضور جدید در این سازمان منوط به رای موافق همه اعضاست، ضمن اینکه از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم شود و حدود 28 سند حقوقی میان طرفین تطبیق و امضا شود.

نظر به اینکه روسیه و چین تا کنون قدرت‌های تعیین کننده سازمان همکاری شانگهای بوده‌اند، طبعا پذیرش عضو جدید در این سازمان در وهله اول منوط به موافقت این دو کشور بوده است.

مساله عضویت ایران

تا پیش از رفع تحریم‌های بین‌المللی ایران در شورای امنیت سازمان ملل، امید به عضویت دایم ایران در سازمان همکاری شانگهای چندان جدی نبود، چه آنکه بنای همکاری در این سازمان بر اساس قوانین و مقررات بین‌المللی است، و کشورهای عضو تمایلی به پذیرش کشوری که تحت تحریم رسمی بین‌المللی قرار دارد، نداشته‌اند.

موافقت روسیه

سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در شرایطی که مذاکرات هسته‌ای ایران در مراحل پایانی قرار گرفته بود در این باره گفت: «امیدوارم تلاش‌ها برای حل مشکل برنامه هسته‌ای ایران پیشرفت داشته باشد و به ما این اجازه را بدهد که تقاضای ایران برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای را به خوبی بررسی کنیم.»

با رفع تحریم‎های بین‌المللی ایران این معضل حقوقی از میان برداشته شد، و ولادیمیرپوتین رئیس‌جمهوری روسیه در نشست سال گذشته سران سازمان همکاری شانگهای در تاشکند ازبکستان گفت: «ما بر این باوریم که پس از حل و فصل برنامه هسته‌ای ایران و لغو تحریم‌های سازمان ملل متحد، هیچ مانعی بر سر راه عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد»

اما این بار نوبت چین بود که مانع از قرار گرفتن درخواست عضویت رسمی ایران در دستور کار نشست سران سازمان همکاری شانگهای در تاشکند شود. مخالفت با درخواست ایران در حالی صورت گرفت که درخواست مشابه هند و پاکستان در نشست سران در سال 2016 به تصویب رسید، و در نشست امسال این دو کشور به صورت رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شدند.

مخالفت چین با الحاق رسمی ایران به سازمان همکاری شانگهای تا روزهای نزدیک به نشست آستانه ادامه داشت تا اینکه دستیار وزیر خارجه چین در آستانه اجلاس سازمان همکاری شانگهای در شهر آستانه، پایتخت به خبرنگاران گفت: «چین از خواست ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای استقبال و حمایت می‌کند».

لی هوئیلای ادامه داد: «فکر می‌کنم در جریان اجلاس همه طرف‌ها با دقت عضویت ایران بر بنیان مقررات سازمان همکاری شانگهای را بررسی کرده و در جهت توافق بر پایه مشورت عمل خواهند کرد».

با این همه در نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای در قزاقستان هم عضویت رسمی ایران تصویب نشد، و موضوع تا نشست سال آینده سران به تعویق افتاد.

پس از آنکه روسیه به صورت رسمی از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای حمایت کرد، چین به مهمترین کشوری که ملاحظاتی درباره عضویت ایران دارد، مطرح شد.

علت تردید چین

چین به عنوان یکی از مهمترین شرکای تجاری ایران در حوزه سیاسی هم قرابت‌های زیادی با ایران دارد، و به صورت طبیعی پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای موجب بهره‌مندی بیشتر این کشور از ظرفیت‌های اقتصادی، تجاری و ترانزیتی ایران در چهارراه ارتباطی شرق و غرب و شمال و جنوب خواهد شد.

اما دغدغه‌ای که مقامات پکن در خصوص ایران دارند، تنش‌های عمیق راهبردی و ایدئولوژیک ایران با غرب و کشورهای هم‌پیمان غرب در منطقه است. به همین دلیل دولتمردان چین خواهان کشیده شدن رویکردهای ضدغربی ایران به سازمان همکاری شانگهای و برانگیختن حساسیت‌های آمریکا و متحدان منطقه‌ای آمریکا علیه سازمان همکاری شانگهای نیستند.

باید توجه داشت که حجم مبادلات تجاری چین با آمریکا و اتحادیه اروپا مجموعا بالغ بر یک تریلیون و 50 میلیارد دلار است. بعلاوه صادرات چین به این دو قطب اقتصادی بالغ بر 700 تا 750 میلیارد دلار است که بیش از یک سوم از کل صادرات چین را شامل می‌شود. به همین دلیل حفظ ثبات اقتصادی با غرب به اندزه ای که برای چین مهم است برای روسیه اهمیت ندارد.

نکته دیگر وزنه سنگین مناسبات منطقه‌ای چین با عربستان است. کشوری که آشکارا از ابزار اقتصادی برای مقابله راهبردی با ایران و تقابل با منافع سیاسی، امنیتی و اقتصادی کشورمان بهره می‌گیرد.

مطابق آمارها عربستان سعودی اولین تامین کننده نفت چین است، و روزانه بیش از یک میلیون بشکه نفت به این کشور می‌فروشد. بعلاوه حجم مبادلات تجاری سالانه عربستان با چین به 65 تا 70 میلیارد دلار می‌رسد.

به همین دلیل دولتمردان چین که همواره نشان داد‌ه‌اند اولویت مناسبات خارجی خود را بیش از هر چیزی بر پایه منافع اقتصادی استوار کرده‌اند، در نوع تعاملات خاورمیانه‌ای هم از این الگو پیروی می‎کنند، و در نوع مناسبات خود با ایران، قطعا نیم نگاهی به ملاحظات اصلی‌ترین شریک اقتصادی خود در خاورمیانه یعنی عربستان سعودی دارند.

موضع کشورهای آسیای میانه

از میان کشورهای آسیای میانه قزاقستان رسما از عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای حمایت کرد. «غیرت عبدالرحمان اف» وزیر امور خارجه قزاقستان در نشست وزیران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای که دوم اردیبهشت ماه در شهر آستانه برگزار شد با اشاره به اهمیت پذیرش دائم جمهوری اسلامی ایران به سازمان از درخواست ایران استقبال کرد.

کشورهای قرقیزستان و ازبکستان هم تا کنون مخالفتی با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نداشته‌اند.

در این میان تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که با عضویت ایران مخالفت کرده است. خبرگزاری «ایزوستا» در خبری از نشست آستانه نوشت: همه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به جز تاجیکستان از تعمیق همکاری با ایران در چارچوب سازمان همکاری شانگهای حمایت می‌کنند.

به نوشته این روزنامه روسی، تاجیکستان مدعی است که ایران با حمایت از احزاب اسلام‌گرا در تاجیکستان، قدرت دولت مرکزی را به چالش می‌کشد.

تاجیکستان همچنین در دی ماه سال 1394 به دعوت محیالدین کبیری رهبر حزب نهصت اسلامی به بیست و نهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی اعتراض کرده است. وزارت خارجه تاجیکستان حزب نهضت اسلامی را در شمار گروه‌های افراط‌ گرا قرار داده و فعالیت این گروه در تاجیکستان را ممنوع اعلام کرده است.

این درحالی است که ایران همواره حمایت از گروه‎های اسلام‌گرای مخالف دولت دوشنبه را رد کرده است.

نتیجه
پذیرش کشورهای هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای درحالی که درخواست عضویت این دو کشور بعد از ایران مطرح شد، حاکی از آن است که مسیر عضویت ایران در این سازمان منطقه‌ای فارغ از روند عادی مسائل حقوقی و ملاحظات معمول کشورها در موافقت با عضویت ایران، با دغدغه‌های ویژه‌تری مواجه است.

تا زمانی که جمهوری اسلامی ایران ذیل قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل قرار داشت، توجیه مخالفت‎ها آسان‌تر می‌نمود، اما ادامه موانع در مسیر عضویت ایران بعد از پایان تحریم‌های شورای امنیت، ابعاد تازه‌ای از مخالفت‌ها را آشکار کرد.

توجه به اینکه تک تک اعضای سازمان همکاری شانگهای روابط دوجانبه خوب و بعضا راهبردی با ایران دارند، اما برخی از این اعضا با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای مخالفند، در نوع خود دارای اهمیت و جالب توجه است.

در واقع به نظر می‌رسد پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای ضمن اینکه ایران را در تعهدات درون سازمانی اعضا نسبت به یکدیگر سهیم می‌کند، فرصتی برای تثبیت موقعیت منطقه‌ای ایران فراهم می‌کند که در نوع خود با دغدغه‌هایی همراه است.

درباره موضع روسیه قطعا ملاحظاتی است که در جای خود قابل طرح است، اما به هر حال با اظهارات صریح رئیس جمهور روسیه در نشست سال گذشته سازمان همکاری شانگهای و تاکید صریح سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه که در نشست وزیران شانگهای، در دوم اردیبهشت ماه گذشته مطرح شد، روسیه را می‌توان در شمار حامیان پیوستن ایران به این سازمان دانست.

کشور چین، چنانکه گفته شد، به نگاهی به ملاحظات کشورهای خصم ایران در دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی می‎کوشد سازمان همکاری شانگهای را همچنان از کشیده شدن به تقابل با غرب برحذر دارد، و مانع از مرز بندی عمیق و راهبردی این سازمان با آمریکا و متحدان منطقه‌ای آمریکا شود، و احتمالا درباره موافقت با عضویت ایران از سوی برخی کشورها نظیر آمریکا و عربستان با فشارهایی هم مواجه است.

در خصوص تاجیکستان هم ادعای حمایت تهران از گروه‌های اسلامی در برابر دولت دوشنبه به عنوان دلیل مخالفت با عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای مطرح شده است، هر چند نمی توان از لابی جبهه ضد ایرانی به ویژه مقامات سعودی در این خصوص غافل شد. نخستین سفررسمی امامعلی رحمان رئیس جمهوری تاجیکستان به عربستان که در زمستان سال 94 روی داد، از این منظر قابل توجه و تامل است.

در این میان پیوستن هند و پاکستان به سازمان همکاری شانگهای شرایط جدیدی را به وجود آورده که پذیرش ایران را پیچیده‌تر کرده است، چه آنکه علاوه بر 6 کشور موسس، نظر دو کشور جدید عضو سازمان همکاری شانگهای درباره عضویت رسمی ایران هم باید تامین شود.

به همین دلیل چشم‌انداز عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای در کوتاه مدت چندان روشن نیست، و سرنوشت آن با رویکردها و اولویت‌های کلان سیاست خارجی ایران، به ویژه با تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی کشورمان گره خورده است.

یوسف اسماعیلی