افق تازه پزشکی با سلول‌درمانی

برای این که ببینیم درمان با سلول‌های بنیادی در مرحله عملیاتی بودن تا کجا پیش رفته و در حال حاضر چقدر امکان بهره‌گیری از آنها برای درمان بیماری‌ها وجود دارد، با دکتر سید مسعود نبوی متخصص مغز و اعصاب، فلوشیپ ام‌اس و مدیر گروه بالینی تحقیقات مغز و اعصاب و علوم شناختی پژوهشگاه رویان گفت‌وگو کرده‌ایم.

ویژگی‌های سلول‌های بنیادی

سلول‌های بنیادی به دو گروه سلول‌های بنیادی جنینی و بالغ تقسیم می‌شوند. سلول‌های بنیادی جنینی از توده سلولی جنین 16-14 روزه گرفته می‌شود. این سلول‌ها توانایی ساخت تمام سلول‌ها و بافت‌های یک فرد را دارند.

سلول‌های بنیادی بالغ، سلول‌هایی هستند که پس از تولد امکان دریافت آنها از بافت‌های مختلف بدن وجود دارد. برای مثال سلول‌های بنیادی خون‌ساز در مغز، کبد و مغز استخوان مستقر هستند. سلول‌های بنیادی عصبی در مغز و بافت‌های عصبی برای ساخت پوشش غلاف بافت عصب حضور دارند. سلول‌های عصبی بسته به نوع بافت می‌توانند ترمیم‌کننده، ضدالتهاب و استخوان‌ساز باشند. این فرآیند در رابطه با سایر بافت‌ها نیز وجود دارد.

ترمیم‌کردن (Restoration) و ضدالتهاب بودن (Anti-inflammatory) مهم‌ترین خواص و کارکرد سلول‌های بنیادی محسوب می‌شوند. اگر بخشی از یک بافت یا ارگانی مثلا در اثر آنفارکتوس قلب یا مغز، تخریب شده یا از بین رفته باشد، سلول‌های بنیادی بافت شروع به ساخت سلول‌های بنیادی ترمیمی‌می‌کنند.

اما در بیماری‌‌های التهابی همچون ام‌اس، سلول‌های بنیادی ضد التهاب وارد عمل می‌شوند و التهاب آن بخش از بافت مغز یا نخاع که در اثر التهاب شدید از بین رفته اند را کم می‌کنند تا تخریب کمتری در بافت اتفاق بیفتد.

تحقیقات سلول درمانی در ایران

برخی محققان می‌گویند تحقیقات درباره سلول‌های بنیادی در کشورهای اروپایی به علت موانع مذهبی که وجود داشته و دارد، از پشتوانه قوی برخوردار نیست. چند سالی است مطالعات در کشورهای آلمان و انگلیس آغاز شده است. بعد از ریاست جمهوری جورج بوش و مرگ پاپ ژان پل دوم، در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما، تحقیقات در آمریکا نیز آغاز شده است. به گفته مدیر گروه بالینی تحقیقات مغز و اعصاب و علوم شناختی پژوهشگاه رویان، پایه‌‌های مطالعات سلول‌های بنیادی در ایران از 18 سال پیش بسیار محکم و قوی بنا نهاده شده است که اکنون در وضع بسیار بهتری نسبت به بسیاری از کشورهای دنیا قرار داریم. در حال حاضر محققان ایرانی در رشته‌های پوست، ارتوپدی، مفصل، بیماری‌های مغز و اعصاب و تا حدودی بیماری‌های چشم و قلب کار مطالعاتی انجام می‌دهند که دستاوردهای خوبی نیز در این زمینه داشته‌ایم.

تلاش برای درمان ام اس

شیوع بیماری‌‌های اعصاب و روان در دنیا و ایران همچون ام‌اس، واقعه دردناک و تأسفباری است. اما خبر نوید بخش دکتر نبوی آن است که محققان بخش مغز و اعصاب در پژوهشگاه رویان، عمده فعالیت‌‌های خود را در گام اول بر عملکرد سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری ام‌اس متمرکز کرده‌اند. بررسی نوعی بیماری تحلیل برنده سلول‌های نخاعی و ساقه مغز به عنوان یک بیماری کشنده، فاقد درمان قطعی و بررسی بیماری فلج مغزی، محورهای سه گانه مطالعات محققان مغز واعصاب رویان را تشکیل می‌دهد.

سلول‌های کاربردی در درمان اعصاب

تلاش برای دستیابی به فناوری تولید سلول‌‌‌های بنیادی مزانشیمی ‌و سلول‌های عصبی نورال کرست بیشترین وقت محققان فعال در رشته بیماری‌‌های مغز و اعصاب را به خود اختصاص داده است. سلول‌‌‌های بنیادی مزانشیمی ‌وسیله‌ای برای تعدیل سیستم ایمنی بدن محسوب می‌شوند. کمتر جنبه ترمیمی و بیشتر جنبه ضدالتهاب دارند. این سلول‌ها از منابع متعددی مانند مغز استخوان به دست می‌‌‌آیند. به گفته دکتر نبوی، خوشبختانه تکنیک و توانایی ساخت این گروه از سلول‌ها از تقریبا هشت سال پیش در ایران فراهم شده است.

سلول‌های عصبی نورال کرست، از سلول‌های بنیادی خون‌ساز جنینی و پیش‌سازهای جزایر پانکراس جنین‌های سقط شده جداسازی می‌شوند. این سلول‌ها نقش ترمیم، ساخت و بازسازی دارند.

چگونگی درمان با سلول‌های بنیادی

بر‌خلاف این که داروی اغلب بیماری‌ها به شکل خوراکی هستند، دارو در سلول درمانی به شکل تزریق وارد بدن می‌شود. دکتر نبوی در تشریح جزئیات این بخش می‌گوید: سلول‌های بنیادی به هیچ وجه خوراکی نیستند. سلول‌های بنیادی در شرایط خاص و در اتاق مخصوصی که اصطلاحا «اتاق تمیز» نامیده می‌شود، به شکل خاصی کشت داده می‌شوند. این سلول‌ها مراحل بسیار زیادی را باید طی کنند. بعد از آن که سلول آماده شد به سه شکل داخل رگ، داخل نخاع در بیماری‌‌های مغز و اعصاب یا داخل ضایعه تزریق می‌شود.

مدیر گروه بالینی تحقیقات مغز و اعصاب و علوم شناختی در پژوهشگاه رویان درباره محل تأمین سلول‌های بنیادی برای کشت می‌گوید: این سلول‌ها از خود فرد یا از بانک سلولی گرفته می‌شود. وی ادامه می‌دهد: مشکلی که در ایران وجود دارد، کمبود بانک سلول‌های بنیادی است. افرادی که تمایل دارند، می‌توانند با مراجعه به مراکز پژوهشی مجاز مانند رویان، سلول‌های بنیادی خود را در اختیار بانک قرار دهند. این سلول‌ها از بافت چربی افراد دریافت می‌شود و هیچ عارضه‌ای ندارد. همه افراد در هر سنی می‌توانند برای اهدا مراجعه کنند.

دعوت از داوطلبان برای مشارکت در تحقیقات

دکتر نبوی در بخش پایانی اظهارات خود درخواست کرد افراد مبتلا به یکی از بیماری‌‌های مغز و اعصاب مانند ام‌اس، آلزایمر، پارکینسون، ای‌ال‌اس و سکته مغزی در صورت تمایل می‌توانند با مشارکت در پروژه‌‌های در حال انجام پژوهشگاه رویان مشارکت کنند. وی تأکید می‌کند: قبل از هر گونه اقدامی ‌فرد حتما با پزشک معالج خود مشورت کند و در صورت تأیید پزشک و واجد شرایط‌بودن آن فرد برای مشارکت در تحقیقات علمی، پزشک نامه‌ای برای معرفی به مراکز مجاز علمی‌ داخل ایران دراختیار فرد قرار می‌دهد.

دانشیار پژوهشگاه رویان درباره نگرانی مردم برای حضور در طرح‌‌های تحقیقاتی می‌گوید: متاسفانه این باور غلط وجود دارد که انسان‌ها موش آزمایشگاهی دانشمندان می‌شوند. در حالی که هیچ پروژه تحقیقاتی نیست که قبل از طی شدن مراحل حیوانی و تایید شدن توسط مراجع قانونی از نظر علمی ‌و اخلاقی بتواند وارد مرحله آزمایش روی انسان شود. همه آزمایش‌‌هایی که بعد از طی شدن مراحل حیوانی روی انسان انجام می‌شود بی‌خطر هستند و براساس اخلاق پزشکی هیچ محققی حق ندارد درمانی را که نمونه تجربی حیوانی آن وجود ندارد روی انسان اجرا کند.

دکتر نبوی تأکید می‌کند: داوطلبان بر حسب نوع طرح، مورد ارزیابی‌‌های بالینی قرار می‌گیرند و در صورتی که نمره آنها بالا باشد، امکان ورود به طرح را می‌یابند. بنابراین هر داوطلبی هم امکان ورود به طرح را ندارد.

هشدار درخصوص کلاهبرداران بین‌المللی

با وجود تلاش محققان، برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد تا امروز کلاهبرداری‌‌هایی نیز با نام سلول درمانی انجام گرفته است. علتش هم این است که این حوزه علمی جدید است و بسیاری از مردم نسبت به کلیات آن اطلاعات چندانی ندارند. دکتر نبوی با اشاره به اتفاقاتی که برای برخی بیمارانش رخ داده است، می‌گوید: یکی از مراجعانم که به ام‌اس مبتلا بود، در سال 89 تحت تاثیر تبلیغات ماهواره‌ای،به چند وبگاه تجاری خارجی که اصلا جنبه علمی‌ و پژوهشی ندارند و مورد تأیید هیچ مرجع قانونی نبودند، 20 میلیون تومان پرداخت می‌کند تا داروی خوراکی برای درمان ام اس خود دریافت کند. متاسفانه این فرد قبل از خرید کالا، هیچ مشورتی با بنده انجام نداده بود. او بعد از دریافت محصول به مطب مراجعه کرد و دیدیم 30 عدد قرص مولتی ویتامین با بسته‌بندی مخصوص به قیمت 20 میلیون تومان به ایشان فروخته شده است. در صورتی که همان قرص‌ها در ایران در نهایت با 200 هزار تومان قابل تهیه بود! وی می‌افزاید: در اتفاقی دیگر شاهد بودم پدری که برای درمان ام اس پیشرفته فرزندش در آلمان، خانه و ماشین خود را فروخت و 90 میلیون تومان هزینه کرد، اما فرزندش خوب نشد و بعد از بازگشت حالش بدتر هم شد. این فلوشیپ بیماری ام‌اس تأکید می‌کند خانواده‌ها تا زمان حصول نتایج تحقیقات سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری ام‌اس یا هر بیماری دیگری باید شکیبا باشند، زیرا تحقیقات در این زمینه هنوز به مرحله تایید نهایی نرسیده‌اند و هنوز میزان اثرگذاری سلول‌های بنیادی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها مشخص نیست. به همین علت مطالعات تا زمان رسیدن به نتایج قطعی باید همچنان ادامه داشته باشد.

دکتر نبوی تأکید می‌کند هیچ بیماری، امکان استفاده از نتایج این تحقیقات برای درمان در هیچ زمینه‌ای اعم از پوست، قلب، مغز و ... ندارد و هر گونه ادعا و اظهارنظری برای درمان بیماران این گونه بیماری‌ها از طریق سلول درمانی در حال حاضر کذب محض است. بر اساس اظهارات این متخصص مغز و اعصاب اغلب وبگاه‌های تجاری مدعی متعلق به کشورهای چین، کانادا و ایتالیا هستند و خوشبختانه تاکنون اقدام مجرمانه‌ای در این زمینه در داخل کشور گزارش نشده است.

سهیلا فلاحی