یلدا شب تولد خانواده است

بخشی مهم از فرهنگ، مراسم و آیین‌ها هستند که در قالب جشن و سرور یا عزا و سوگواری نمایان می‌شوند. این مراسم و آیین‌ها که با دیرپایی و تکراری بودن شناخته شده و در تمامی جوامع انجام می‌شوند، برای اعضای جامعه کارکردی احیا‌کننده و هویت بخش داشته و پیوستگی با اجتماع بزرگ‌تر را ممکن می‌کنند. برگزاری آیین‌ها موجب خارج شدن زندگی روزمره از روال عادی و یکنواخت خود شده و با تزریق شور و هیجان و دور کردن بی‌تفاوتی و کرختی از افراد جامعه، آنها را به مشارکت و بازسازی زندگی فردی و اجتماعی خود دعوت می‌کند.

حضور و برگزاری آیین‌ها و مراسم در فرهنگ ایرانی ما هم از همین قاعده پیروی کرده و دارای کارکردهای مختلفی است. به صورت کلی، مراسم و آیین‌های موجود در کشورمان را می‌توان در دو گروه ملی ـ باستانی و دینی ـ مذهبی تقسیم بندی کرد. آیین‌های ملی، دارای ریشه تاریخی ایرانی هستند که از دوران باستان به ما رسیده‌اند و هرچند امروزه، بسیاری از این مراسم از بین رفته و دیگر اجرا نمی‌شوند، اما برخی دیگر مانند عید نوروز، چهارشنبه سوری و شب یلدا هنوز وجود داشته و رواج دارند.

آنچه مراسم و آیین‌های باستانی ایرانی را از بسیاری از آیین‌های دیگر جدا و متمایز می‌کند، کمتر تاثیر گرفتن از فرامین دینی، کمتر ارتباط داشتن با تولد و مرگ افراد مهم و به جای آن داشتن پیوند عمیق با پدیده‌های طبیعی، اقلیمی و هماهنگ بودن آیین‌ها برای پاسداشت مظاهر طبیعت است. این همراهی و هماهنگی با طبیعت موجب شده در آیین‌های ایرانی، اثری از خشونت و بدرفتاری نسبت به حیوانات و گیاهان دیده نشود.

یکی از آیین‌های باستانی ایرانیان شب یلدا ـ که به شب چله هم معروف است ـ در آخرین شب پاییز در 30 آذر‌ برگزار می‌شود. یلدا که به معنای زایش و میلاد است، نوید دهنده طلوع خورشید و چیرگی بر تاریکی است. در این شب خانواده‌های ایرانی گرد هم جمع شده و با خوردن انواع تنقلات و میوه‌ها، بخصوص هندوانه و نیز قصه‌گویی بزرگان خانواده و تفال به دیوان حافظ بخشی از شب را دور هم سپری می‌کنند.

برگزاری مراسم شب یلدا نه تنها موجب خلق فضایی صمیمی و لحظاتی شاد و خوش می‌شود، بلکه موجب بازسازی و تحکیم روابط اجتماعی و پیوند خانوادگی میان افراد شده و فرد را به جمع پیوند می‌زند. جمع شدن تمامی خانواده‌ها زیر یک سقف که معمولا خانه بزرگ خاندان است، مناسبات خویشاوندی را تازه کرده، امکان دید و بازید میان چند نسل را فراهم کرده و به این وسیله علاوه بر جامعه پذیری و انتقال ارزش‌های جمعی به نسل بعد، همبستگی افراد با یکدیگر را دوباره تجدید می‌کند. درکنار آن، حضور در جشن شب چله، موجب کاهش اختلاف روابط میان خویشاوندان شده و حضور افراد کوچک و بزرگ کنار هم، حس همدلی را افزایش می‌دهد.

در سطحی بزرگتر، گستردگی و عمومی بودن این جشن‌ در حوزه تمدنی ایران، از دیر‌باز یکی از عوامل یکپارچگی کشور، افزایش انسجام و حس تعلق اقوام مختلف به سرزمین و فرهنگ ایران، کاهش دادن تخاصمات و افزایش همزیستی میان اقوام مختلف نژادی، زبانی و دینی بوده است. استقبال، گستردگی و اهمیت برگزاری مراسم شب چله در دوران باستان به حدی بوده است که مسیحیان در 2000 سال قبل، آن را به عنوان شب تولد عیسی مسیح انتخاب کرده‌اند، چیزی که امروزه ما آن را با نام جشن کریسمس می‌شناسیم!

در دوره کنونی، هرچند شب چله گستردگی قدیم خود را ندارد، اما هنوز هم در نقاط مختلف کشور، از شمال تا جنوب و میان اقوام مختلف برگزار می‌شود و این قابلیت و پتانسیل را دارد که بتواند موجب تقویت حس همگرایی بین کشورهایی که در حوزه تمدنی ایران قرار دارند، بشود.

در فضای امروزی جامعه، گسترش اینترنت و گوشی‌های هوشمند موجب شده برای بسیاری، حضور در جمع، اولویت و ارجحیت خود را از دست بدهد و از این رو شاهد هستیم مردم دچار نوعی انزوا شده‌اند. از سوی دیگر، وضعیت نامناسب اقتصادی و اجتماعی کنونی جامعه و حضور مشکلات مختلف و تداوم پایدار آنهادر زندگی، موجب گستردگی فرهنگ غم و اندوه میان اقشار مختلف مردم شده است. بر اساس آمارهای منتشر شده، میزان افسردگی و ناامیدی مردم ایران بالاتر از میانگین جهانی است و در کنار آن مردم ما به عنوان یکی از عصبانی‌ترین مردمان جهان معرفی شده‌اند. این آسیب‌ها نشان می‌دهد جامعه ما تا چه حد نیازمند بازتولید روح جمعی، امیدواری و شادمانی اجتماعی است که برای تحقق چنین شرایطی لازم است با زمینه سازی، تبلیغات و بازنمایی گسترده چنین مناسبت‌های فرخنده‌ای، از فرصت تشویق مردم به برگزاری مناسب آیین‌ها و جشن‌هایی مانند جشن شب یلدا بهره برد.

دکتر مازیار طلایی

مدرس دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی