باران در بیم و امید

ماجرا کمی پیچیده است و به‌گفته کارشناسان نمی‌توان چندان به بارش‌های اخیر امیدوار بود. ما از نظر منابع آبی آن‌قدر به طبیعت بدهکاریم که بارش زیاد در یک فصل شاید فقط بتواند بخشی از نیاز روزانه ما را در همان فصل یا در نهایت همان سال جبران کند. واقعیتی که اکنون با آن روبه‌رو هستیم این است که باید با کم‌آبی سازگار شویم و در هر خانه و هر ناحیه مصرف منابع آبی را مدیریت کنیم. در غیر این صورت در پس یک بهار زیبا و پرباران، سال‌های کم‌آبی در انتظارمان خواهد بود.

باران ببارد یا نبارد،آب کم است

با وجود بارندگی‌های بهار امسال، همچنان نگرانی از خشکسالی و کمبود منابع آبی وجود دارد. دکتر بهلول علیجانی، استاد اقلیم‌شناسی، مدیر گروه جغرافیای دانشگاه خوارزمی و قطب علمی تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی درباره تاثیر بارندگی‌های اخیر در کشور به جام‌جم می‌گوید: هنگام بارش باران، آب باران در خاک نفوذ می‌کند و در سفره‌های خاک ذخیره می‌شود. اگر انسان به این ذخایر دست نزند، هر سال که باران بیشتری ببارد، می‌توان آب بیشتری مصرف کرد. اما مساله این است که متاسفانه در سال‌های گذشته به‌دلیل کاهش بارندگی و مصرف بدون مدیریت منابع آبی در کشور، منابع سفره‌های آب خالی شده است. بخشی از منابع آب سفره‌های زیرزمینی حق اکولوژیک است که باید طبیعت از آن استفاده کند و بخش دیگر برای انسان قابل برداشت است. معمولا انسان حق دارد حدود 40 درصد از این منابع را استفاده کند و 60 درصد حق اکولوژیک طبیعت است.

دکتر علیجانی می‌افزاید: سال‌ها پیش منابع آب مصرفی کشور ما قنات بوده است و هر وقت بارندگی زیاد بود، قنات جاری می‌شد و با کم شدن سفره آب، قنات قطع می‌شد و ذخیره‌ها استفاده نمی‌شد. اما امروز با توسعه چاه‌های عمیق، متاسفانه ذخایر منابع سفره‌های آب کشور تا 85 درصد مصرف شده است. آب باقیمانده نیز در اعماق زمین است و به آب‌های سنگین می‌رسد که نیاز به گرفتن املاح و تصفیه دارد.

بنابراین بارش باران هرچقدر زیاد باشد، بجز سرسبزی و زنده کردن گیاهان مشکل دیگری را حل نمی‌کند. این استاد اقلیم‌شناسی تصریح می‌کند: ما به قدری به طبیعت بدهکار هستیم که اگر 20 سال باران خوب و کافی در کشور ببارد و ما از ذخیره‌های آب استفاده نکنیم، شاید بتوانیم ذخیره منابع آبی را جایگزین کنیم.

اهمیت مدیریت مناسب منابع آبی محدود

در شرایطی که منابع آبی ما محدود است، لازم است به بهترین شرایط ممکن برای مدیریت آب‌هایی که تاکنون برای آنها تصمیمی گرفته نشده است، فکر کنیم. استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه خوارزمی، بارش باران را تنها منبع قابل اطمینان برای تامین آب عنوان می‌کند و می‌افزاید: میانگین بارش کشور حدود 250 میلی متر در سال و در مساحت کشور حدود 410 میلیارد متر مکعب آب است که از این مقدار حدود 270 میلیارد متر مکعب تبخیر می‌شود. به دلیل تغییر اقلیم، خشک شدن هوا و کاهش بارندگی میزان آب باقیمانده به حدود 90 میلیارد متر مکعب می‌رسد که همین میزان آب را باید بخوبی مدیریت کرد. حتی کانال‌های آب داخل شهر قابل مدیریت است. برای مثال می‌توان در شهرها استخرهایی مخصوص جمع‌آوری آب ساخت و حداقل فضای سبز را با این منبع آبیاری کرد. هر خانه نیز می‌تواند مخزنی برای جمع‌آوری آب باران به منظور مصرف غیرآشامیدنی داشته باشد. آب‌های غیرمتعارف، آب‌هایی است که تا به حال فکری برای جمع‌آوری آنها نداشته‌ایم. ما بایدراه‌های موثر برای تامین آب و جبران آب از دست رفته داشته باشیم. اما همیشه به‌دنبال آسان‌ترین راه هستیم و با توجه به شرایط منابع آب، مدیریت مناسبی وجود ندارد. در همه شرایط، نیاز به انتقال آب نیست و می‌توان در هر منطقه آب را مدیریت کرد.

قطره قطره صرفه‌جویی کنیم

شاید بسیاری از ما بارها به این موضوع فکر کرده باشیم در مقابل حجم آب در مصارف صنعتی، صرفه‌جویی خانگی و مدیریت منابع آب خانه‌ها چقدر اثرگذار است؟ دکتر علیجانی در این باره چنین توضیح می‌دهد: فقط حدود 9 درصد آبی که از بارش باران تامین می‌شود به دست انسان برای مصارف خانگی و صنعتی می‌رسد. در این حالت حجم کم آب نیز تاثیرگذار است و تاثیری که تمام شدن آب بر یک منطقه شهری می‌گذارد، بسیار سریع‌تر از تاثیر خشک شدن مناطق بیابانی است.

وی می‌افزاید: موضوع دیگر، بحث مدیریت آب مجازی است. آب مجازی عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. محصولی که در هر منطقه کاشته می‌شود نیز برای حفظ منابع آبی بسیار مهم است. برای مثال وقتی من در شبستر دبیرستان می‌رفتم، محصول اقتصادی منطقه بادام بود، اما اکنون همه آلبالو می‌کارند که آب زیادی نیاز دارد. ما باید محصولاتی را در مناطق خشک بکاریم که آب مجازی کمتری مصرف می‌کند. دکتر علیجانی بارورسازی ابرها را فرایندی اقتصادی نمی‌داند و معتقد است وقتی ابری برای بارورسازی وجود ندارد، بارورسازی ابرها بی‌معنی است. وی در این باره می‌افزاید: وقتی ابر به آسمان منطقه می‌رسد، اما قطرات باران به قدری ریز است که به زمین نمی‌رسد، می‌توان ابرها را بارور کرد تا باران به زمین برسد. اما وقتی می‌گوییم سیستم‌های باران‌زا وارد کشور نمی‌شود، این شرایط نیز وجود ندارد. علاوه بر این باروری ابرها تا 15 درصد میزان بارش را افزایش می‌دهد که نسبت به هزینه و مشکلات اکوسیستمی به صرفه نیست. بنابراین باز هم استفاده مناسب از منابع آب اقدام موثرتری است.

پیش‌بینی خصلت همه علوم است

هواشناسی رشته‌ای است که با پیش‌بینی سروکار دارد، وقتی صحبت از آب‌وهواشناسی یا اقلیم‌شناسی می‌شود، پیش‌بینی‌ها و احتمالات به سال‌ها و دهه‌های بعدی هر منطقه اختصاص پیدا می‌کند. در واقع متخصصان آب‌وهواشناسی، شرایط اقلیمی یک منطقه جغرافیایی را در طولانی‌مدت مطالعه می‌کنند. مدیر گروه جغرافیای دانشگاه خوارزمی درباره نحوه پیش‌بینی متخصصان این رشته می‌گوید: پیش‌بینی، وظیفه همه علوم است و علم، آینده تحولات را در همه حوزه‌ها پیش‌بینی می‌کند. اما در رشته‌ای مثل آب‌وهواشناسی، این پیش‌بینی اهمیت بیشتری دارد. اقلیم‌شناسی وضعیت طولانی‌مدت یک منطقه را بر اساس رفتار گذشته آن پیش‌بینی می‌کند و به علت طولانی بودن زمان، دقت پیش‌بینی پایین می‌آید که به آن عدم قطعیت می‌گویند. در حال حاضر چهار سناریو و حدود 24 مدل اقلیمی در سطح جهان وجود دارد که می‌توان از آنها برای پیش‌بینی وضعیت هر منطقه در سال‌های آینده استفاده کرد.

چرا پیش‌بینی‌ها دقیق نیست؟

استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این سوال می‌گوید: آب‌وهواشناسی نیز مانند همه علوم به کمک داده‌های کافی و دقیق، توسعه پیدا می‌کند. قرن بیست و یکم، قرن حکومت داده‌هاست و جامعه‌ای پیشرفت می‌کند که داده‌های بیشتر را در زمان کمتر به دست آورد و با دقت هرچه بیشتر آنها را پردازش کند. بنابراین ما هم در این رشته به داده‌های بیشتر نیاز داریم؛ برای مثال در تهران به ایستگاه‌های هواشناسی بیشتر برای مطالعه نیاز است.

بارورسازی ابرها اثری ندارد؟

دکتر علیجانی علت موثر نبودن تکنیک باروری ابرها را اقتصادی نبودن این فرآیند می‌داند و می‌افزاید: باروری ابرها فرآیندی امکان‌پذیر است، اما صرفه اقتصادی ندارد. باروری ابرها یعنی ابری وجود دارد که قرار است بارور شود. وقتی ابری در آسمان وجود ندارد، عملا این کار غیرممکن است.

سپیده شعرباف