نگاهی به حافظ شیرازی و شعر عاشورایی؛

در ولایت رندان تشنه ­لب

سخن گفتن درباره‌­ی حافظ و شعر او آسان نیست، چراکه اطّلاعات قابل اعتمادی که از زندگیِ حافظ در اختیار ماست، اندک است و همین امر، هر گونه اظهار نظر در مورد او را مشکل می­‌کند. آنچه ما از حافظ می­‌دانیم، اطّلاعاتی اندک از زندگی وی به نقل از تذکره‌ها و کتب دیگر و نیز حدود پانصد غزل و تعداد محدودی شعر در قالب­‌های دیگر از آثار اوست.
کد خبر: ۱۱۶۹۶۴۱
در ولایت رندان تشنه ­لب

جام جم آنلاین- خوش­بختانه اطّلاعات ما از روزگار و زمانه‌­ی حافظ، اندک نیست و می­‌توان بر اساس این اطّلاعات، اشعار حافظ را با اطمینانی بیشتر تحلیل کرد، هرچند وی به مقتضای زمانه و یا به هر علّت دیگر، در بیشتر مواقع چند پهلو سخن گفتن را برگزیده است. آنچه نمی­‌توان انکار کرد، قوّت شاعری و سحر بیان و دانش گسترده و اِشراف حافظ بر علوم قرآنی و معارف دینی است.

این اعجاز کلامی در کنار ویژگی­‌های زبانی و فنّی در شعر وی سبب شده است تا پیروان فِرَق مختلف و صاحبان اندیشه­‌های متضاد، حافظ را از خود بدانند و به نفع خود تفسیر کنند. خواننده­‌ی بی­‌خبر و ناآشنا با ادبیّات و زبان حافظ، اگر به هر کدام از این شارحان و مفسّران رجوع کند، ممکن است حق را به او بدهد و حافظ را به فرقه و نحله­ی فکریِ آن شارح یا مفسّر منتسب بپندارد. حال آنکه اظهار نظر در مورد مذهب و مقصود و مراد حافظ ـ چنانکه گفتیم ـ آسان نیست.

شعر عاشورایی در ادب فارسی، قدمتی بیش از هزار سال دارد. قصیده‌­ی معروف کسایی مروزی از نخستین اشعار و یا شاید قدیم­ترین شعر عاشورایی است که به دست ما رسیده است. اظهار ارادات به حسین بن علی(ع) و تجلیل از مقام شهیدان کربلا و مرثیه­‌سرایی برای ایشان، اختصاصی به شاعران شیعه ندارد و بسیاری از شعرای اهل سنّت نیز در رثای امام حسین(ع) و یارانش چامه­‌ها و چکامه­‌هایی نغز سروده‌­اند.

در سده‌­های هفتم تا نهم، گرایش به اهل­‌بیت(ع) و مدح امامان شیعه در ادبیّات فارسی به­‌گستردگی قابل مشاهده است. در این دوره، بر خلاف سده‌­های پیش از حمله­‌ی مغول که اغلب حاکمانی متعصّب و سنّی مذهب بر ایران حکمرانی می­‌کردند و عمدتاً در علایق مذهبی تابع خلافت عبّاسی به مرکزیّت بغداد بودند، آزادیِ اظهار عقیده و گرایش به تشیّع قابل توجّه است. شاعران سنّی مذهب نیز در این دوره، گاه به مدح ائمّه­‌ی شیعه در اشعار خود می­‌پردازند که برای نمونه، می­‌توان به خواجوی کرمانی ـ مقتدای حافظ در غزل­سرایی ـ اشاره کرد که علی­رغم اعتقاد به تسنّن, اشعاری در مدح دوازده امام(ع) دارد.

سعدی و مولوی نیز که در سنّی بودنشان تردیدی نیست، اشعاری در موضوع عاشورا سروده‌­اند. در شعر حافظ نمی‌­توان اشاره‌­ای صریح به واقعه­‌ی عاشورا یافت، همچنان‌که اظهار ارادت چندانی به خلفای سه‌گانه هم در غزلیّات وی دیده نمی‌­شود. اینکه عدّه‌­ای کوشیده‌­اند تا از میان اشعار حافظ، نشانه­‌هایی از گرایش وی به تشیّع یا تسنّن بیابند، از دیدگاه نگارنده، تلاشی بی­‌فرجام است. همان­‌طور که نمی­‌توان حافظ را به استناد چهار تکبیر گفتنش در نماز میّت، سنّی دانست، نمی­‌توان بر اساس نام بردنِ او از حضرت مهدی­(عج) و یا اشاره به شحنه­‌ی نجف (امام علی(ع)) در غزل­هایی دیگر، گرایش او را به تشیّع مسلّم پنداشت.

روزگار حافظ، روزگار اعتدال در عقاید است و نمونه­‌های فراوانی از میان شاعران و نویسندگان می­توان یافت که در میانه­‌ی تسنّن و تشیّع ایستاده‌­اند و کفه‌­ی ترازوی عقایدشان به طرف هیچ کدام از دو سو، سنگینی نمی­‌کند. حافظ هم از این گروه شاعران است. دور نیست که تصوّر کنیم او در سرودن بعضی ابیات و اشعارش به وقایع تاریخی نظر داشته است. اگر می‌خواهیم برخی سروده‌­های حافظ را به نفع یک عقیده و مذهب تفسیر کنیم، باید بدانیم که چنین کاری از دیگران هم بر می­آید و نباید از این اتّفاق، پریشان­‌خاطر شویم.

حافظ خود خواسته تا چنان سخن بگوید که قابل تأویل و تفسیر باشد. مگر نه آن است که قرآن کتابی است ذی­بطون و دارای آیات متشابه فراوان و مگر نه آن است که هر فرقه و نحل‌ه­ای قرآن را چنان تفسیر کرده است که خود می­‌پسندد؟ چرا شعر حافظ که هرچه دارد، همه از دولت قرآن دارد، این­‌گونه نباشد؟ با این تفاوت که می­توان با مراجعه به معلّمان الهی (معصومین(ع))، به فهم درست­‌تر از آیات و کلمات قرآن نائل شد، اما هیچ کس را نمی­‌‌توان یافت تا متشابهات کلام حافظ را چنان‌که مراد و مقصود وی بوده است، تبیین نماید. از این رو، در چارچوب اصول زبانی و ادبی، می­توان از بوستان شعر حافظ، گل­‌های خوشبوی فراوانی چید و همراه با کلام ساحرانه‌­اش، بر مصائب بشریّت خون گریست یا بر خوشی­ه‌هایش شادی کرد. از این منظر، می­‌توان بر ابیات فراوانی از سروده‌­های حافظ، تفسیری عاشورایی نگاشت.

دکتر مسلم نادعلی­‌زاده

استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه بین­‌المللی اهل­‌بیت(ع)

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰
سفر اربعین به سلامت

ضروری‌ترین نکات بهداشتی را که زائران اربعین باید رعایت کنند در گفت‌وگو با یک متخصص بیماری‌های عفونی بررسی کرده‌ایم

سفر اربعین به سلامت

وقتی دل جنگل سوخت

«جام‌جم» در گفت‌وگو با جانشین فرمانده یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی کشور بررسی کرد

وقتی دل جنگل سوخت

نیازمندی ها