دکتر محمدرضا خاجوی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ساخت دستگاه ویدیولارنگوسکوپ قابل حمل در کشور امکان دسترسی به حمایت تنفسی مبتلایان به کووید-۱۹ را تسریع کرده است
جراحی های رباتیک امروزه از رایج‌ترین روش‌های جراحی هستند که در آنها بازوهای رباتیک برای افزایش دقت و ظرافت جراحی به کمک جراحان آمده‌اند و مزیت‌های فراوانی را برای جراحان و بیماران به‌وجود آورده‌اند.
با وجود فراگیر شدن این روش جراحی، فناوری تولید ربات های جراح تنها در اختیار چند کشور معدود از‌جمله ایالات متحده، آلمان، چین و ایتالیا قرار دارد که با همت و تلاش فناوران جوان کشور در یک‌دهه اخیر، ایران نیز در میان کشورهای دارای این فناوری پیشرفته قرار گرفته‌است.
«سامانه جراحی رباتیک از راه دور سینا» پس از گذراندن آزمون‌های متعدد، چهارشنبه دوم تیر 1400 با حضور معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری برای انجام اولین جراحی از راه دور روی مدل حیوانی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
در گفت‌وگو با دکتر علیرضا میرباقری، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، مدیرعامل شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا و مجری طرح این سامانه جراحی رباتیک، جزئیات طراحی و مزیت‌های استفاده از این روش نوین جراحی را بررسی کرده‌ایم.
مراحل اولیه طراحی و ساخت سامانه جراحی رباتیک از راه دور سینا از 10 سال پیش در سال 1390 آغاز شده‌است. نمونه‌اولیه نسخه‌ابتدایی ربات جراح سینا با کاربری بسیار ساده‌تر و محدودتر از ربات سینای کنونی، در سال 92 تولید شد.
دکتر علیرضا میرباقری درخصوص روند توسعه این سامانه رباتیک به جام‌جم می‌گوید: «پس از ساخت نمونه‌اولیه نسخه یکم ربات جراح سینا، برای افزایش کارایی و ارتقای فناوری به کار رفته در این سامانه، مراحل تحقیق و توسعه برای طراحی و ساخت نسخه دوم این ربات جراح که نسخه فعلی ربات سیناست، آغاز شد. مدل جدید این سامانه رباتیک با قابلیت‌ها و ویژگی‌های بسیار متنوع‌تری طراحی شد و پس از ساخت نمونه‌اولیه و گذراندن تست‌های فنی مختلف از یک‌سال پیش وارد مرحله کارآزمایی پیش‌بالینی شده‌است. در مرحله کارآزمایی پیش‌بالینی، عملکرد و کارایی ربات روی بافت‌های مصنوعی و پس از آن روی جسد انسان و حیوان زنده بررسی می‌شود.»
وی درخصوص تفاوت میان دو نسخه تولید شده ربات جراح سینا به جام‌جم می‌گوید: «در نسخه قدیمی، ابزارها در داخل شکم بیمار انعطاف‌پذیر نبودند که امکان جراحی را بسیار محدود می‌کرد. در نسخه جدید ابزارهای جراحی ربات به‌صورت مچدار و کاملا انعطاف‌پذیر طراحی شده؛ به‌طوری‌که ابزارهای جراحی ربات از شکافی به‌قطر پنج میلی‌متر وارد بدن بیمار شده و به‌صورت کامل حرکات دست جراح را در بدن بیمار در لحظه شبیه‌سازی می‌کند.»
مجری طرح این سامانه جراحی رباتیک در پاسخ به این پرسش که آیا ورود از این شکاف کوچک امکان انجام جراحی را مشابه انجام جراحی‌های باز فراهم خواهدکرد، توضیح می‌دهد: «پیچیدگی اصلی در تولید سامانه‌های جراحی رباتیک دقیقا همین موضوع است که ابزارهای جراحی بتواند از شکاف کوچکی وارد بدن شود و بدون ایجاد شکاف و جراحت‌های بزرگ روی بدن بیمار، تداعی ترجمه تمام حرکات دست و مچ جراح را در بدن بیمار داشته باشد و جراحی را به‌صورت کامل انجام دهد. این قابلیت کمک می‌کند جراحی‌های بسیار پیچیده و وسیعی که نیاز به باز شدن شکم بیمار دارد به جراحی بسته با ایجاد چند شکاف پنج میلی‌متری تبدیل شود.»
امکان جراحی از کیلومترها دورتر
سامانه جراحی رباتیک سینا مدل فِلِکس، سامانه جراحی رباتیک از راه دور است که امکان انجام عمل‌های جراحی لاپاروسکوپی به‌روش رباتیک را فراهم می‌کند. این سامانه از دو بخش اصلی تشکیل شده‌است: بخش اول کنسول کنترل فرآیند جراحی که در اختیار جراح قرار دارد و فرمان‌های حرکتی دست‌های جراح و فرمان‌های کنترلی از انگشتان و پاهای جراح را دریافت می‌کند و تصویر زمان حقیقی (Real-time) از موضع جراحی را در اختیار جراح قرار می‌دهد. بخش دوم مجموعه تخت جراحی و بازوهای رباتیک جراح و تصویربردار بر بستر بیمار است که حرکات دریافت شده از کنسول جراحی را به‌صورت زمان حقیقی روی بدن بیمار و در موضع عمل جراحی اعمال می‌کند. ارتباط میان این دو بخش به‌صورت خطوط محلی یا از طریق اینترنت از راه دور میسر می‌شود. به همین دليل این ربات امکان انجام عمل جراحی از شهری دیگر روی بدن بیمار را نیز فراهم می‌کند.
هفته پیش اولین جراحی از راه دور با این سامانه رباتیک روی حیوان زنده با حضور معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری انجام شد.
دکتر میرباقری در خصوص جزئیات این جراحی به جام‌جم می‌گوید: «برای این جراحی که جراحی وازکتومی یک سگ بود، کنسول جراحی در بیمارستان سینا نصب شد و ربات‌های جراح به فاصله هفت کیلومتر در مرکز آموزش مهارت‌های پیشرفته بالینی ایران در بیمارستان امام‌خمینی نصب شدند. این دو بخش از طریق یک ارتباط مخابراتی بر بستر اینترنت همراه‌اول به یکدیگر متصل شدند و جراح با استفاده از این سامانه عمل جراحی از راه دور را در مدت 25دقیقه با موفقیت به پایان رساند.»
وی در مورد ادامه فرآیند اخذ مجوزهای مورد نیاز برای بهره‌برداری از این سامانه رباتیک می‌افزاید: «به موازات کارآزمایی پیش‌بالینی، تست‌های استاندارد فنی بسیار سختگیرانه‌ای برای بررسی عملکرد ربات انجام می‌شود. پس از اخذ نتایج این آزمون‌های استاندارد همراه نتایج کارآزمایی‌های پیش‌بالینی، با صدور مجوز کمیته اخلاق وزارت بهداشت، کارآزمایی بالینی ربات آغاز خواهدشد.»
به گفته دکتر میرباقری اتمام مراحل کارآزمایی پیش‌بالینی و تست‌های استاندارد فنی دستگاه تا یک سال آتی به پایان خواهد‌رسید و ربات سینا از سال بعد وارد فاز مطالعات بالینی خواهدشد که این مرحله نیز حداقل یک سال زمان نیاز خواهد داشت.
ساخت ربات های جراح دیگر را در دستور کار داریم
سامانه جراحی رباتیک سینا برای انجام جراحی‌ها در حفره شکمی، حفره لگنی و قفسه سینه طراحی شده‌است.
مجری طرح این سامانه در این ارتباط توضیح می‌دهد: «در حال حاضر عملکرد این ربات در جراحی‌های حفره شکمی در حال بررسی است و مطالعات پیش‌بالینی نیز برای جراحی‌های این ناحیه در حال انجام است.»
دکتر میرباقری در ادامه تصریح می‌کند: «پس از تکمیل فرآیند مطالعات پیش‌بالینی و بالینی، جراحی‌های حفره شکمی برنامه توسعه استفاده از این ربات جراح را در جراحی‌های حفره لگنی و قفسه سینه خواهیم داشت.»
وی در مورد توسعه کاربری این ربات برای جراحی‌های قسمت‌های دیگر بدن مانند چشم یا مغز به جام‌جم می‌گوید: «پلتفرم کنونی ربات سینا فقط برای جراحی‌های سه ناحیه حفره شکمی، لگنی و قفسه‌سینه کارایی دارد. اما در برنامه‌های توسعه‌ای بعدی در نظر داریم ربات‌های جراح برای انجام جراحی‌های پیچیده دیگر مانند جراحی‌های چشم و ارتوپدی را نیز توسعه دهیم.»
جراحی رباتیک، فرآیندی با کمترین عوارض برای جراح و بیمار
مجری طرح سامانه جراحی رباتیک از راه دور سینا در خصوص میزان مشابهت ربات جراح سینا نسبت به نمونه‌های مشابه خارجی می‌گوید: «از لحاظ کاربرد ربات سینا کاملا مشابه تنها نمونه خارجی، یعنی ربات جراح آمریکایی داوینچی است. اما همان‌طور که پیشتر اشاره شد، طراحی مفهومی و معماری خود ربات کاملا منحصر به فرد و بر اساس طراحی مهندسان ایرانی است. به همین علت تاکنون برای بخش‌های مختلف این ربات ثبت اختراع‌های متعدد در کشورهای گوناگون از جمله ایالات متحده و چین داشته‌ایم تا امکان تجاری‌سازی ربات سینا برای ورود به بازارهای خارجی نیز فراهم باشد.»
دکتر میرباقری در خصوص ویژگی‌های منحصر به فرد این ربات توضیح می‌دهد: «یکی از مزیت‌های مهم این ربات، قابلیت تغییر موقعیت تخت جراحی در حین جراحی و به دنبال آن تغییر جهت بیمار است که می‌تواند انجام جراحی‌های مختلف را مهیاتر کند. این ویژگی به‌تازگی در تحقیق و توسعه نمونه آمریکایی وارد شده و پیش از این در نمونه‌های تجاری این محصول استفاده نشده‌است.»
وی می‌افزاید: «مزیت مهم دیگر این دستگاه، امکان انجام جراحی به‌صورت ایستاده و نشسته در حالت کاملا ارگونومی است که جراح با کمترین میزان خستگی و افت دقت بتواند جراحی‌های طولانی‌مدت را انجام دهد. نکته دیگری که در طراحی ربات جراح سینا لحاظ شده، این است که بازوهای رباتی به یکدیگر متصل نیستند. به همین علت جراح می‌تواند برای هر جراحی، چینش و معماری مورد نظر خود را برای قرارگیری این بازوهای رباتی اعمال کند. از سوی دیگر، مستقل بودن بازوهای رباتی موجب می‌شود بحث تعمیرات و نگهداری نیز ساده‌تر، سریع‌تر و ارزان‌تر باشد و با خراب‌شدن یک بازو کل دستگاه از سرویس‌دهی خارج نشود و همان یک بازو تعویض یا تعمیر شود.» انتقال حس مشابه حس لامسه از بدن بیمار به دستان جراح و امکان تغییر دسته‌های انجام عمل جراحی بر اساس نوع عمل جراحی و مطابق نیاز جراح از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد ربات سیناست که موجب می‌شود ارگونومی مناسب‌تری برای جراح حین جراحی فراهم شود.
دکتر میرباقری در خصوص هزینه تولید این ربات جراح در مقایسه با مشابه خارجی خاطرنشان می‌کند: « از آنجا که دانش فنی طراحی و ساخت این ربات کاملا ایرانی است، قیمت تمام‌شده این ربات و هزینه تعمیر و نگهداری آن در حدود یک سوم مشابه خارجی است. حتی هزینه ابزارهای مورد نیاز یکبار مصرف این ربات نیز در حد یک دهم تجهیزات مورد نیاز ربات خارجی است. این در حالی است که ابعاد ابزارهای مورد نیاز خارجی در حدود هشت تا10 میلی‌متر قطر دارند که در مقایسه با ابزارهای جراحی رباط سینا با قطر کمتر از پنج میلی‌متر، دقت بالاتر و شکاف جراحی کوچک‌تری برای بیمار به همراه خواهدداشت.»
ربات سینا در مسیر بازارهای بین‌المللی
با توجه به استقبال از جراحی‌های رباتیک در سراسر دنیا، بومی‌سازی دانش فنی ساخت چنین سامانه‌هایی می‌تواند مسیر ورود به بازار پرتقاضای بین‌المللی را مهیا کند.
دکتر میرباقری در این زمینه خاطرنشان می‌کند:«تاکنون مطالعات مفصلی برای بررسی امکان تجاری‌سازی این محصول در بازار بین‌المللی انجام شده‌است. از آنجا که از یک سو این فناوری سال‌هاست به صورت انحصاری در اختیار آمریکا بوده‌است و شرکت‌های معدودی قابلیت تجاری‌سازی چنین محصولی را دارند و از سوی دیگر بازار بسیار بزرگی برای این محصول وجود دارد، سامانه جراحی رباتیک از راه دور سینا قابلیت صادرات بالایی دارد. با این که محصول در مرحله مطالعات پیش‌بالینی است، برای صادرات آن به بسیاری ازکشورها از جمله روسیه و کشورهای شرق آسیا مانند چین در حال مذاکره هستیم که با مشخص‌شدن نتایج کارآزمایی‌های پیش‌بالینی و بالینی، این روند با سرعت بیشتری دنبال خواهدشد.»
وی با اشاره به قیمت رقابتی این محصول نسبت به نمونه مشابه خارجی می‌افزاید: «قیمت رقابتی در کنار ویژگی‌های منحصربه‌فرد این محصول، نکته کلیدی ورود به بحث صادرات و بازارهای جهانی خواهدبود.»
به گفته دکتر میرباقری، صادرات این محصول معادل 1.1 میلیون یورو به ازای هر دستگاه برای کشور ارزآوری خواهدداشت.
انتظار طولانی برای ورود به مرحله کارآزمایی
از دکتر میرباقری در خصوص وقفه چندساله میان رونمایی این ربات در رویدادها و نمایشگاه‌های مختلف با شروع کارآزمایی پیش‌بالینی این ربات پرسیدیم.
وی در پاسخ به جام‌جم می‌گوید: «واقعیت این است که فرآیند طراحی این ربات‌ها مهندسی معکوس نیست؛ تمام طراحی‌ها را مهندسان مجموعه انجام داده‌اند. به همین علت برای طراحی نمونه جدید که کاملا متفاوت از نسخه‌اول این ربات بود، زمان زیادی حدود چهار تا پنج سال صرف شد. ضمن این که از سال 92 که نمونه‌اولیه اولین ربات ساخته‌شد، حدود چهار سال به دلیل نبود سرمایه کافی و حمایت مورد نیاز نتوانستیم کار را ادامه دهیم و تیم کاری‌ای که داشتیم از دست رفت. از سال 96 که برای طراحی نسخه جدید اقدام کردیم، از اول تیم کاری جدیدی تشکیل دادیم و کارها را از سر گرفتیم. پس از اتمام مراحل طراحی نسخه جدید و ساخت آن، از پایان سال 98 وارد مرحله کارآزمایی پیش‌بالینی شدیم.»
مجری طرح این سامانه جراحی رباتیک، در خصوص نحوه تأمین سرمایه برای طراحی و ساخت نسخه جدید تصریح می‌کند: «در این مدت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری حمایت‌های خوبی از این طرح کرده‌است. به‌ویژه که در نمایشگاه ایران‌ساخت شرایطی را فراهم کردند سه بیمارستان امام‌خمینی (ره)، بیمارستان سینا و بیمارستان شریعتی ربات جراح سینا را خریداری کردند و ما با این بودجه طراحی و ساخت نسخه جدید را پیش بردیم. همچنین حمایت‌هایی را برای انجام مرحله کارآزمایی پیش‌بالینی به ما اعطا کردند.»
جراحی از بیرون اتاق جراحی
از مزیت‌های استفاده از سامانه جراحی رباتیک از راه دور سینا، فراهم کردن امکان جراحی از راه دور از شهری به شهر دیگر است. به این ترتیب انجام جراحی‌های مهم توسط جراحان حاذق، به مراجعه به شهر یا بیمارستان محل فعالیت آن جراح نیاز نخواهد داشت.
با این اوصاف انجام جراحی از راه دور، با توجه به اهمیت جان بیمار بدون شک نیازمند زیرساخت‌های ارتباطی و خطوط اینترنت با پهنای باند مناسب و مطمئن خواهدبود.
از دکتر میرباقری درخصوص آمادگی زیرساخت‌های موردنیاز انجام چنین جراحی‌هایی در کشور پرسیدیم.
وی در پاسخ توضیح می‌دهد: «اگرچه یکی از ویژگی‌های مهم این ربات جراح ایرانی، امکان جراحی از راه دور است اما تمام مزیت استفاده از این فناوری نیست. در دنیا هر 30ثانیه یک جراحی رباتیک در حال انجام است ولی هیچ‌یک از آنها هنوز از راه دور نیست؛ زیرا نه فقط در کشور ما بلکه در هیچ جای دنیا شبکه‌های مخابراتی و اینترنتی هنوز آن‌قدر قوی و قابل اطمینان نیست که جراحی‌ها از راه دور انجام شود. برای این کار مانند اتفاقی که در جراحی هفته گذشته، همراه‌اول برای ما فراهم کرد به خطوط اینترنتی مستقل نیاز است. امیدواریم با راه‌اندازی خطوط اینترنت نسل پنجم، بستر مناسب برای انجام جراحی‌های از راه دور در کشور فراهم شود.»
وی می‌افزاید: «مزایای اصلی استفاده از این سامانه نه فقط در بحث جراحی از راه دور بلکه در حالت محلی و از اتاقی در کنار اتاق عمل اصلی نیز مطرح است؛ برای مثال انجام جراحی از خارج از اتاق جراحی موجب حفاظت از جراح در برابر عوامل بیماری‌زا و عفونت‌های محتمل در اتاق عمل مانند اچ‌آی‌وی، هپاتیت و کووید ـ19 می‌شود. از سوی دیگر از آنجا که در این روش حرکات دست جراح مقیاس‌گذاری می‌شود، دامنه حرکتی 10سانتی‌متری دست جراح در بدن بیمار ابزار را به اندازه یک سانتی‌متر جابه‌جا خواهدکرد. بنابراین خطای حرکتی دستان جراح به میزان یک دهم کاهش خواهدداشت. همچنین لرزش احتمالی دست جراح نیز در این روش حذف خواهدشد. از سوی دیگر استفاده از روش جراحی رباتیک، بسیاری از جراحی‌های باز را به جراحی‌های بسته تبدیل می‌کند که خود این موضوع موجب کاهش آسیب‌پذیری بیمار پس از جراحی، احتمال عفونت و همچنین کوتاه‌شدن دوره نقاهت بیمار خواهدشد. به‌علاوه ایجاد شرایط کاری ارگونومیک برای جراح و درنتیجه کاهش خستگی در عمل‌های طولانی مدت و کاهش خطاهای احتمالی در طول جراحی می‌شود.»
عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفت‌وگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
