تجارت ایران و افغانستان چه تغییراتی خواهد کرد؟

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از روزنامه جام جم، ایران و افغانستان از سه منطقه، هم‌مرز هستند؛ مرز دوغارون در استان خراسان‌رضوی، مرز ماهیرود در استان خراسان‌جنوبی و مرز میلک در استان سیستان و بلوچستان. مهم‌ترین چالشی که اکنون تجار ایران و افغانستان با آن مواجه هستند، این است که دولت مستقر در افغانستان اداره امور را به دست ندارد و ممکن است ادامه این روند چالش‌ها و مشکلاتی را برای ایران فراهم کند. ترکیه اخیرا قراردادی با افغانستان منعقد کرده که فرودگاه این کشور توسط ترک‌ها ساخته شود به شرط آن که از محصولات این کشور استفاده کنند، از این رو انتظار می‌رود ایران تلاش خود را برای حفظ بازار صادراتی خود بیشتر کند. در این گزارش به این موضوع پرداخته‌ایم که سرنوشت تجارت ایران و افغانستان چه سرنوشتی خواهد داشت.

بیشترین تجارت ایران با کشور‌های همسایه عراق و افغانستان است. آن‌طور که پیشتر هم منتشر شده، حجم صادرات ایران به افغانستان دو میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است که برنامه‌ریزی برای سه میلیارد دلار انجام شده است. ۴۰ درصد واردات کشور افغانستان از طریق ایران صورت می‌گیرد، به طوری که از هفت میلیارد دلار واردات افغانستان حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار دلار آن از طریق ایران انجام می‌شود. افغانستان یکی از شرکای تجاری ایران است که طبق آمار، تجارت ایران با اتحادیه اروپا، فقط ۲۶ درصد تجارت با افغانستان است. در پایان سال گذشته، میزان صادرات ایران به اتحادیه اروپا ۶۰۴ میلیون و ۶۶ هزار و ۸۸۴ دلار بوده در حالی که در همین دوره، آمار صادرات ایران به افغانستان دو میلیارد و ۳۰۸ میلیون و ۴۰۱ هزار و ۲۵۹ دلار بوده است.

مرز دوغارون مهم‌ترین مرز ایران و افغانستان است که بیشتر حجم تجارت دو کشور از طریق این مرز است. مرز دوغارون در شهرستان تایباد استان خراسان‌رضوی واقع شده و انتقال کالا‌های ایرانی به افغانستان در این مرز از طریق گمرک اسلام قلعه هرات صورت می‌گیرد. مرز ماهیرود در شهرستان سربیشه استان خراسان‌جنوبی واقع شده و انتقال کالا‌های ایرانی به افغانستان در این مرز از طریق گمرک ابونصرفراهی، ولایت فراه افغانستان صورت می‌گیرد.

 

سومین مرز در دهستان میلک در شهرستان هیرمند استان سیستان و بلوچستان واقع شده و انتقال کالا‌های ایرانی به افغانستان در این مرز از طریق گمرک شهر زرنج افغانستان صورت می‌گیرد. گفتنی است ۷۳ درصد حجم تجارت ایران و افغانستان از طریق مرز‌های دوغارون و ماهیرود و ۲۷ درصد آن از طریق مرز میلک انجام می‌شود. در سمت مقابل توسط افغانستانی‌ها باید کالایی پذیرش شود تا خروجی کالا از ایران صورت گیرد، البته تا زمان ثبات و استقرار پرسنل در افغانستان براساس تشریفات بین‌المللی پذیرش کالا متوقف شده است.

 

پیشتر گزارش شده بود از مرز‌های کشورمان با افغانستان تنها مرز میلک سیستان و بلوچستان باز بود، اما اکنون این مرز بسته شده و دوغارون فعالیت خود را افزایش داده است.

حجم تجارت
آخرین آمار‌های تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد از ۳۴ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی ایران به دیگر کشور‌ها در سال گذشته بیش از ۲.۳ میلیارد دلار آن به افغانستان بوده است. ایران همچنین در فصل بهار سال جاری توانسته ۵۷۰ میلیون دلار کالا به افغانستان صادر کند. هر چند این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال قبل به لحاظ ارزشی افزایشی ۷۵ میلیون دلاری را نشان می‌دهد، ولی از نظر وزنی صادرات ایران ۷۲ هزار تن کاهش یافته است.

اما نکته نگران‌کننده ماجرا آنجاست که طبق آمار در سال ۲۰۱۹ ایران سهم ۱۸ درصدی را در بازار افغانستان به خود اختصاص داده بود و مهم‌ترین کشور تامین‌کننده کالا افغانستان بود، اما در سال ۲۰۲۰ حجم تجارت ایران به افغانستان با ۱۷ درصد کاهش روبه‌رو بوده، این در حالی است که کشور‌های چین، ترکیه، پاکستان، روسیه، هند و امارات متحده عربی به دنبال افزایش سهم تجاری خود در افغانستان هستند.

صنایع غذایی و مصالح ساختمانی بیشترین صادرات به ایران به افغانستان را تشکیل می‌دهد. تجار افغانستانی در سال گذشته بیشتر چدن، آهن و فولاد را از بازار ایران تامین کرده‌اند، بنابراین طبیعی است که این کشور بیشتر علاقه‌مند به واردات محصولات معدنی کشورمان باشد. با این حال آمار‌ها حاکی از آن است که واردات شیشه، مواد پلاستیکی، فرآورده‌های سبزیجات و میوه، قلع و غلات اولویت‌های وارداتی افغان‌ها از بازار ایران است. آمار‌های صادراتی به تفکیک کالای گمرک نشان می‌دهد که میله‌های آهنی، شیرینی، سیب تازه، سیب‌زمینی، رب گوجه‌فرنگی، کفپوش‌های غیرمخملی بالاترین علاقه‌مندی را بین تجار افغان دارد.

در حال حاضر کالا‌های مختلفی به افغانستان صادر می‌شود، به این دلیل که افغانستان محصور به خشکی است و راه آبی ندارد به همین دلیل سوخت، مواد غذایی و مصالح ساختمانی مهم‌ترین محصولاتی است که به این کشور صادر می‌شود. محمدمهدی جوانمرد قصاب، رایزن بازرگانی ایران در افغانستان در این‌باره گفته زیرساخت‌های صادراتی در مرز‌های دو کشور ضعیف است، بنابراین به نظر می‌رسد نبود زیرساخت‌ها تاثیر قابل‌توجهی دارد و در صورت تداوم ناآرامی‌ها در افغانستان و توقف صادرات ایران به این کشور، شوکی در حد ۸ درصد به صادرات غیرنفتی ایران وارد کند.

حسین سلیمی، رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان درباره کاهش حجم تجارت ایران با چشم‌بادامی‌های غرب آسیا توضیح داد: برنامه‌ریزی ایران برای افزایش حجم تجارت با افغانستان از پنج سال پیش ترسیم شده بود، اما یکباره معادلات بر هم خورد و کرونا از یک سو و بازگشت تحریم‌ها از سوی دیگر باعث شد تا مشکلاتی در این بخش به وجود بیاید. آن‌طور که سلیمی گفته، باز و بسته شدن مرز‌های ایران و افغانستان بر روند تجارت کشور تاثیر گذاشت و در یک هفته اخیر صادرات کالا کاملا متوقف شد. ضمن این‌که البته برخی کالا‌های مورد نیاز این کشور به صورت غیرقانونی خارج می‌شود و با ریال ایران معامله صورت می‌گیرد.

یکی از موضوعاتی که برخی کارشناسان بر آن پافشاری دارند، این است که کاهش تجارت با افغانستان بر نرخ ارز تاثیر مستقیم دارد و احتمال افزایش قیمت آن در بازار داخلی است، اما اغلب صادرات ایران با این کشور به صورت پول نقد است. برخی از تجار افغانستانی همچنان با پول ایران تجارت خود را انجام می‌دهند و برخی دیگر که از طریق صرافی اقدامات خود را پیگیری می‌کنند، با ارز معامله انجام می‌دهند. با شروع ناآرامی‌ها در افغانستان، میزان سرمایه‌گذاری این افراد در ایران رشد عجیبی داشته است. سلیمی در این‌باره گفته درست است که حجم صادرات ایران به افغانستان کاهش یافته، اما صاحبان سرمایه افغانستان اکنون ایران را مقصد سرمایه‌گذاری خود انتخاب کرده‌اند.

 

میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی افغانستان در ایران از ۱۰ درصد به ۲۳ درصد رسیده است. بخشی از میزان صادرات ایران به افغانستان به فرآورده‌های نفتی مربوط می‌شود. ایران با کشور همسایه خود قراردادی منعقد کرده و سالانه حدود ۳۵۰ میلیون دلار بنزین به افغانستان ارسال می‌کند، البته آن‌ها تقاضای بالاتری دارند. همچنین بخش عمده‌ای از صنایع غذایی و خوراکی روزانه از ایران تامین می‌شود و مصالح ساختمانی و فولاد نیز در رتبه بعدی قرار دارند که همه این موارد با شروع ناآرامی‌ها کمرنگ شده، اما قطع نشده است.

 

پاییز سال گذشته بود که حرکت رسمی قطار خواف - هرات با شعار دو ملت و یک فرهنگ آغاز به کار کرد و اغلب صادرات سوخت و دیگر فرآورده‌های نفتی ایران از طریق قطار باری این مسیر انجام می‎‌شد، اما مدتی است این قطار از حرکت ایستاده است. با افتتاح این قطار هزینه صادرات ایران به افغانستان کاهش یافت و انتظار می‌رفت اقلام دیگر نیز از این مسیر صادر شود که فعلا این قطار فعالیتی ندارد. رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان گفته ایران باید مراقب بازار صادراتی خود باشد، به این دلیل که ترکیه با این‌که با افغانستان هم‌مرز نیست، اما به دنبال ایجاد و توسعه صنعت فرودگاهی این کشور است و شرط هم گذاشته‌اند که این پروژه را اجرا می‌کنند و آن‌ها باید کالا‌های ترک را خریداری کنند.

 

فرودگاه‌های قزاقستان، ترکمنستان و قرقیزستان نیز توسط ترکیه ساخته شد و ترکمنستانی که با ایران هم‌مرز است، تجارت بیشتری با ترکیه که هم مرز نیست، دارد. درنتیجه باید در وضعیت تجارت نیز تجدیدنظر شود. افغانستانی‌ها هم به دنبال توسعه کشور خود هستند و ترکیه هم همین هدف را دنبال می‌کند و ما نیز باید به این سمت گام برداریم و نباید بازار صادراتی خود را تقدیم کشور‌های دیگر کنیم. افغانستانی‌ها می‌توانند از بانک‌های ایرانی تسهیلات ریالی بگیرند و کالای خود را از صادرکننده دریافت کنند و اقساط خود را به صورت ارزی بپردازند که این امکان فراهم است، اما نیاز به گفتگو و همچنین مذاکره با مسؤولان این کشور دارد.

صادرات ایران به افغانستان از نظر وزنی ۱۵ درصد کاهش، اما از نظر ارزش ۲ درصد افزایش داشته است. این آمار را روح‌ا... لطیفی، سخنگوی گمرک ایران به خبرنگار ما اعلام کرده و گفته همچنان مرز میلک در افغانستان بسته است و امکان تبادل کالا در این روز‌ها وجود ندارد، اما در سایر مرز‌ها تجارت فعال است. بعد از آن‌که حدود یک ماه پیش به دلیل تحولات داخلی افغانستان، مرز‌های ایران و این کشور بسته شده و تبادل کالا صورت نمی‌گرفت، پس از ۲۴ ساعت، این توقف لغو و فعالیت‌ها از سر گرفته شده بود. اما طی روز‌های اخیر، مرز میلک در افغانستان بسته شد و از تجار خواستیم که تا اطلاع ثانوی از ارسال کالا خودداری کنند. تبادل کالا در مرز ماهیرود نسبت به قبل رونق گرفته و در حال حاضر روزانه بیش از ۵۰۰ کامیون جابه‌جا می‌شود و شاهد توقف و معطلی کالا نیستیم.

 

لطیفی همچنین در رابطه با مرز دوغارون یادآور شد که در این مرز نیز تبادل کالا انجام می‌شود با این توضیح که هنوز شرایط به قبل از تحولات یک ماه اخیر افغانستان برنگشته است؛ به طوری که پیش از این روزانه حدود ۴۰۰ کامیون ورودی و ۴۰۰ کامیون خروجی کالا جابه‌جا می‌شد. ولی بعد از تحولات پیش آمده به ۲۰۰ کامیون ورودی و همین میزان خروجی و اکنون به حدود ۲۵۰ کامیون ورودی و ۲۵۰ کامیون خروجی رسیده است. سخنگوی گمرک ایران گفته که با وجود تمام مشکلاتی که در این مدت ایجاد شده، همچنان تجارت با افغانستان ادامه دارد و از وضعیت نسبتا خوبی برخوردار است. همان‌طور که آمار نشان می‌دهد، حجم بالایی از تبادل کالا با این کشور صورت می‌گیرد که امید می‌رود بهبود یابد.

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد که عمده‌ترین تعرفه‌های صادراتی ایران به افغانستان را میله‌های آهنی یا فولادی، سیب تازه، سیب‌زمینی تازه، گوجه‌فرنگی زراعی و کفپوش‌های غیرمخملی‌بافت تشکیل داده‌اند که به ترتیب سهم ۱۹ درصدی، ۳.۵ درصدی، ۲.۵ درصدی، ۳.۹ درصدی و ۳.۱ درصدی را از کل صادرات محصولات ایرانی به کشور افغانستان تشکیل می‌دهند؛ البته باید به این کالاها، هندوانه تازه با سهم ۱.۵ درصدی، کنسانتره آبمیوه با سهم ۱.۵ درصدی، شیرینی بدون کاکائو با سهم ۲.۱ درصدی، پروفیل با مقطع از آهن یا فولاد با سهم ۱.۴ درصدی و قوطی بدون درز آلومنیومی با سهم ۱.۴ درصدی را هم اضافه کرد.

 

به قلم: محمد حسین علی اکبری