و نخواهیم مگس از سرانگشت طبیعت بپرد

تبدیل دریا و زمین به زمین کشاورزی، زیاده ‎روی در ماهیگیری، قطع درختان و شکار و تجارت حیات‌وحش مخرب‌ترین رفتار‌های انسان تا به امروز بوده است که، چون در مقیاس‎های گسترده و بیش از توان طبیعت انجام شده نظم سیاره خاکی‎مان را برهم زده است. این تغییرات در زندگی انواع گونه‎‌های جانوری هم تاثیر گذاشته است. با این‌که تعداد مناطق حفاظت‌شده در سراسر جهان طی ۱۰سال گذشته افزایش داشته است، اما تعداد گونه‎‌ها همچنان رو به کاهش است، علتش هم این بوده که حفاظت در مناطقی که نیاز بوده صورت نگرفته است و اگر با همین فرمان پیش برویم احتمالا در سال‌های آینده تعداد قابل‌توجهی از گونه‎‌های گیاهی و جانوری منقرض خواهند شد. سؤال اینجاست این انقراض‎ها چه تاثیری در زندگی ما دارند و با چه روش‎هایی می‎توان سد راه موج انقراض‎ها شد؟

حفاظت از گونه‌‎های جانوری در دستور کار کنفرانس تنوع زیستی COP ۱۵ که در مونترال در حال برگزاری است، گنجانده شده. امسال نمایندگان کشور‌های مختلف که در این کنفرانس حاضر هستند پیش‌نویس معاهده‌ای را به امضا رساندند که براساس موارد آن بیش از همیشه در حفظ تنوع جانوری تلاش شود. در همین شرایط که مذاکره‌کنندگان بر سر میز‌های رسمی و در فضایی آرام نشسته‌اند، بحران تنوع زیستی در طبیعت در حال وقوع است.

انقراض با سرعت ۱۰۰۰برابر دوره تکامل

استوارت پیم، بوم‎شناس دانشگاه دوک در دورهام معتقد است: «انسان‎ها با سرعتی حدود هزار برابر سریع‎تر از آنچه در طول تکامل وجود داشت، گونه‎های جانوری و گیاهی را به سمت انقراض سوق می‎دهند.»

بحران تنوع زیستی در جهان از زمانی آغاز شده که یک‌چهارم همه گونه‎های گیاهی و جانوری به‌دلیل تغییرات آب‎و‎هوا و آلودگی‎های مختلف در معرض خطر انقراض قرار دارند. در مذاکره تازه‎ای که بین وزرا و مسئولان ۱۹۰ کشور مختلف جهان در اجلاس تنوع زیستی سازمان ملل COP ۱۵ در مونترال کانادا صورت گرفت، متخصصان محیط‎زیست تلاش کردند تا همه را از وضعیت بحرانی حیات‌وحش و گیاهان باخبر کنند. این اجلاس که از ۱۶آذر/۷ دسامبر شروع شده و تا ۲۸ آذر/ ۱۹دسامبر ادامه دارد قرار است اهداف مشخصی برای کشور‌ها تعیین کند تا اقدامات لازم برای حفظ ۳۰درصد از گونه‌های زنده کره زمین تا سال ۲۰۳۰ انجام بگیرد. بخشی از این اقدامات در حوزه کاهش آلودگی مواد غذایی و کاهش استفاده از کود‌های ‎نیتروژن‌دار در زمین‌های کشاورزی است.

مرجان‌ها و دوزیستان بیش از بقیه در خطرند

از میان همه گونه‎هایی که خطر انقراض آن‌ها را تهدید می‎کند، دوزیستان و صخره‎های مرجانی مهم‏ترین گونه‎ها هستند. این در حالی است که تبلیغات عمومی سازمان‎های محیط‌زیست کشور‌ها بیشتر درباره گونه‌های دیگری است که بیشتر در بین مردم محبوب هستند. ارزیابی‎ها نشان می‎دهد که بیشتر از ۴۰ درصد از دوزیستان در معرض خطر انقراض قرار دارند. در این بین وضعیت وزغ‎ها از بقیه بدتر است. برخی پیش‌بینی‎های علمی می‎گفت احتمالا وزغ‌ها تا سال ۲۰۰۰ منقرض می‎شود، علتش هم این بود که گروهی از متخصصان به سرپرستی میرزا‌کوسرینی، جانورشناس دانشگاه اندونزی با مطالعه روی دوزیستان مختلف به این نتیجه رسیده بود که بیماری قارچی دوزیستان جهان را در معرض خطر قرار داده است. او معتقد بود که گرم‎تر شدن کره‌زمین باعث شیوع قارچ‎ها می‎شود، این قارچ در بدن دوزیستان باعث برهم‎خوردن نظم زمانی برخی رفتار‌ها می‎شود؛ برای مثال زمان تولید‌مثل آن‌ها را تحت‎تاثیر قرار‌می‎دهد و آن‌ها را نسبت به تغییرات محیطی آسیب‎پذیرتر می‏کند. گرچه وزغ‎ها هنوز به‌طور کامل منقرض نشده‎اند، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که آن‌ها بیش از بقیه گونه‌ها در معرض خطر انقراض هستند. قربانی دیگر این تغییرات آب‎و‎هوایی مرجان‎ها هستند. گرم شدن زمین و بالا رفتن دمای آب اقیانوس‎ها صخره‎های مرجانی در سراسر جهان آسیب جدی دیده‎اند. در دوره‎ای ۹ ساله تا سال ۲۰۱۸، تقریبا ۱۴درصد از مرجان‎های جهان از بین رفته‌اند.

انقراض گونه‎‌ها چه پیامد‌هایی دارد؟

در مواجهه با خطر انقراض گونه‎های مختلف، سؤالی که برای خیلی‎ها پیش می‎آید این است که حالا فرض کنیم فلان وزغ در محیط‌زیست وجود نداشته باشد این چه تاثیری در زندگی ما دارد؟ همه ما در کتاب‌های درسی دوران مدرسه، چرخه‎ای را دیده‏ایم که در آن انواع و اقسام گونه‎های جانوری وجود دارند و هریک از دیگری تغذیه می‎کنند و خودشان هم غذای شکارچی قوی‎تر از خود می‎شوند. این سیر طبیعی در طبیعت تا زمانی دچار اختلال نمی‌شود که تعدادی که از هر گونه از بین می‎روند با تعداد متولد شده متناسب باشد، اما وقتی دمای هوا از آنچه به‌طور میانگین برای زندگی گونه‎های مختلف لازم بوده بالاتر می‌رود، مسلما امکان دسترسی به غذا و شکار موجودات دیگر هم کاهش پیدا می‎کند. به این ترتیب بخش‎های مختلف این چرخه دچار اشکال می‎شوند و آسیب‏های آن خیلی زود دامان دیگر گونه‌ها را هم خواهد گرفت. با این حال شهید نعیم، بوم‎شناس دانشگاه کلمبیا در نیویورک می‌گوید: «پیش‏بینی این‌که حذف هر گونه دقیقا چه تاثیری در طبیعت دارد نیازمند این است که بدانیم گونه‎ها در زیست‌بومی خاص مثل جنگل‎های بارانی چه عملکرد‌هایی دارند. مثلا زیست‎بومی که تنوع زیستی کمتری دارد برای تبدیل به زیست‌توده یا بیومس (Biomass) مناسب نیستند. چون در چنین جنگل‎هایی، تجزیه و بازیافت مواد زیستی و مواد مغذی به اندازه کافی سریع انجام نمی‎شود. مطالعات نشان می‎دهد که موجودات مرده در جنگلی که تنوع زیستی بالایی دارد خیلی زود تجزیه می‎شوند و مواد مغذی آن‌ها بازیافت می‎شود در حالی که زیست‎بوم‎هایی که تنوع زیستی کمی دارند در برابر تغییرات انعطاف‎پذیر نیستند.» او معتقد است که اگر بخش‎های کوچکی از یک مجموعه را از دست بدهیم سامانه دیگر مثل سابق کار نمی‎کند و قوی نخواهد بود به همین دلیل است که حفظ هر گونه در طبیعت بسیار مهم است.

افزایش بیماری‎ها نتیجه انقراض گونه‎‌ها

از مهم‌ترین اتفاقاتی که در طبیعت و درون هر زیست‌بومی رخ می‎دهد پاکسازی آب است. زیست‌بومی که پویاست و تنوع زیستی خوبی در آن جریان دارد، آب مناسبی را برای گونه‌های مختلف فراهم می‎کند که می‎تواند از گسترش بیماری‎ها به انسان جلوگیری کند. کوسرینی می‏گوید بیشتر دوزیستان حشراتی را می‎خورند که اغلب آفت محسوب می‎شود مثل سوسک‌ها، موریانه‎ها و پشه‎ها. تحقیقات نشان می‌دهد در مناطقی از آمریکای مرکزی که جمعیت دوزیستان از بین رفته، بیماری مالاریا افزایش داشته است. به این دلیل که با کم شدن جمعیت دوزیستان، پشه‎های مالاریا زیاد می‎شود و مردم شروع به استفاده آفت‌کش‎های بیشتری برای کشتن آن‌ها می‎کنند.

راهکار‌هایی برای حفاظت از تنوع زیستی

ریشه‎ کن کردن گونه‎های مهاجم یکی دیگر از روش‌های حفاظتی مهم است و پیش‎نویس چارچوب معاهده درحال حاضر، خواستار برقراری تعادل در جمعیت این گونه‎هاست. تخمین‎ها نشان می‎دهد که شکارچیان مهاجم، مانند گربه‎ها و موش‎ها، مسئول بیش از نیمی از انقراض پرندگان، پستانداران و خزندگان هستند؛ بنابراین لازم است تا درباره نحوه مواجه‌مان با این حیوانات آموزش‎های تازه‏ای ببینیم و اقداماتی را انجام دهیم که به نفع کل طبیعت و انواع گونه‎ها باشد نه فقط برای حفظ گونه‎ای خاص. در کنار این مورد، کنترل دمای کره زمین با صرفه‏جویی در منابع انرژی و استفاده از حمل‏و‎نقل عمومی می‏تواند مهم‎ترین راهکار‌های اجرایی برای کشور‌ها باشد. وضعیت سیاره زمین بحرانی است و این لحظات آخرین فرصت ما برای عملکرد صحیح است.

روزنامه جام جم