شهروندان خودمحور!

جامعه امروز ایران هم شاهد خانواده‌هایی است که بیش از گذشته کوچک شده‌اند. درواقع حالا نه‌تنها خبری از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در کنار نوه‌ها نیست و عموها و عموزاده‌ها هم سهمی از خانواده ندارند، بلکه دیگری خبری از خواهر و برادر هم نیست.

خانواده‌های تک‌فرزند امروز به سبکی از زندگی بدل شده است، هرچند برخی بر این باورند شرایط اجتماعی و اقتصادی این سبک‌زندگی را به شهروندان تحمیل کرده است البته برخی هم بر این عقیده‌اند که جوامع در دوره گذار به این سبک از زندگی رو می‌آوردند اما سؤال اصلی این است خانواده‌های تک‌فرزند چه شهروندانی را تربیت می‌کنند؟ آیا این کودکان در آینده مهارت روابط اجتماعی و عاطفی را خواهند داشت؟

تک‌ فرزندان، افراد خودمحوری خواهند شد

فرزند کمتر یا بیشتر داشتن در دوره‌های مختلف مورد توجه کشورها بوده، بنابراین در این زمینه تحقیقات بسیاری در ابعاد جهانی صورت گرفته درحالی‌که ایران در این عرصه خیلی کمتر کار کرده است. هرچند می‌توان تحقیقات بین‌المللی را بهانه‌ای قرار داد برای رسیدن به یک‌سری جمع‌بندی. به باور شیوا دولت‌آبادی، در دوره‌ای حدود صد سال پیش جوامع انسانی داشتن خانواده گسترده را ملاک قرار می‌دادند اما به مرور زمان به دنبال تشکیل خانواده‌های هسته‌ای رفتند. این روان‌شناس کودک با اشاره به این‌که در صد سال گذشته داشتن خانواده هسته‌ای و تک‌فرزندبودن مساله‌ای عجیب و قابل‌ پذیرش نبوده می‌گوید: «این روند تنها مختص جوامع آسیایی نبوده و در اروپا و آمریکا هم مشهود بوده است، اگرچه به مرور زمان در همان اروپا و آمریکا هم خانواده‌های هسته‌ای جایگزین خانواده‌های گسترده شدند.»

به گفته دولت‌آبادی، با کوچک‌شدن ابعاد خانواده در جوامع انسانی تحقیقاتی در این عرصه شکل گرفت. او ادامه می‌دهد: «این تحقیقات نتایجی با این مضمون ارائه دادند که تک‌فرزندی از کودکان، افراد خودمحور به وجود می‌آورد. هرچند این‌که افسردگی و انزوا به شکل اتوماتیک بین این کودکان بیشتر به چشم بخورد در این تحقیقات چیزی به میان نیامد. این تحقیقات بر این مساله تاکید داشتند که تک‌فرزندان گرایش بیشتری به ارتباط‌گیری دارند تا در سایه آن از تنهایی فرار کنند.»

به باور این روان‌شناس کودک، تک‌فرزندان توجه ویژه خانواده را دارند، بنابراین چنین تربیتی بر شخصیت این کودکان در بزرگسالی تاثیر می‌گذارد. دولت‌آبادی ادامه می‌دهد: «تحقیقاتی هم در این زمینه وجود دارد که نشان می‌دهد این کودکان به خانواده نزدیک‌ترند چون تمام توجه خانواده را متوجه خود می‌بینند.»

احتمال منزوی شدن این افراد در آینده وجود دارد

کودکان تک‌فرزند، خواهر یا برادری اطراف خود نمی‌بینند و این یعنی بزرگ‌شدن در خانواده‌ای هسته‌ای که با توجه به همه‌گیری تک‌فرزندی، قرارگرفتن در ساختار فامیلی کوچک. به گفته دولت‌آبادی، قرارگرفتن در یک ساختار فامیلی کوچک هم عواقب خاص خودش را دارد. او ادامه می‌دهد: «این احتمال وجود دارد این ساختار، کودکان را در آینده به سمت‌وسوی آدم‌ منزوی بودن سوق دهد. اگرچه تحقیقات بین‌المللی هم وجود دارند که این احتمال را قوت می‌بخشند که این کودکان در نوجوانی و بزرگسالی به‌دنبال افراد جایگزین هستند و دوستان تازه‌ای پیدا می‌کنند.» تک‌فرزندی یا تعداد کم فرزند می‌تواند یک ساختار شخصیتی دیگری را در افراد ایجاد کند. این روان‌شناس کودک با تاکید بر این مساله ادامه می‌دهد: «مساله تعلق‌خاطر به یک هم‌شیر یا یک هم‌شیره در نگاه جهانی نقش مهم‌تری می‌تواند بازی کند. درواقع داشتن فردی با شباهت فرهنگی، ژنتیکی و ... می‌تواند به فرد این احساس را بدهد که با کسی دیگر یگانه است و در شرایط مختلف می‌تواند روی او حساب باز کند. در حقیقت همه این عوامل باعث می‌شوند داشتن یک خواهر یا برادر توصیه شود هرچند این توصیه مساوی با حسن یا زیان تلقی شدن تک‌فرزندی نیست.»

دولت‌آبادی با اشاره به این‌که خانواده‌های تک‌فرزند در انتظار این هستند که کودک‌شان تمام آروزهای‌شان را برآورده کند و این یعنی منتظر عواقبی بودن است می‌گوید: «داشتن کودکان کمتر یا بیشتر را مربوط به بازه زمانی‌ای می‌داند که جامعه در آن زیست می‌کند. تاریخ بشری گواه این مساله است که در بازه‌های مختلف جوامع به تک‌فرزندی تشویق شده‌اند یا بالعکس.»

این روان‌شناس کودک به تجربه چین در این زمینه اشاره دارد. او ادامه می‌دهد: «ده‌ها سال پیش خانواده‌های چینی باید تک‌فرزند می‌بودند؛ الزامی که قانون بر آن تاکید داشت. در این زمینه تحقیقات بسیاری در چین به سرانجام رسید و نتایج حاکی از این بودند که این کودکان در آینده خودمحور می‌شوند. درواقع این کودکان از مهارت تقسیم‌کردن شرایط با دیگران محروم مانده بودند.»

مهارت اجتماعی و عاطفی را با هم‌شیره و هم‌شیرمان بیاموزیم

نرخ باروری در ایران 1.7 درصد اعلام شده است. نرخی که با ادامه روند کاهشی‌اش می‌تواند جامعه را به‌سوی سیاهچاله پیری جمعیت هدایت کند. این درحالی‌است که جامعه ایران امروز شاهد خانواده‌هایی است که تک‌فرزندی را سبک زندگی خود قرار داده‌اند. با وجود این باید به پاسخ این سؤال تامل داشت جامعه فردا با کودکانی که اغلب تک‌فرزند هستند چه شکل و شمایلی به خود می‌گیرد و تعاملات شهروندان به چه صورت خواهد بود؟ دولت‌آبادی بر این باور است که بشر با همه شرایط و تغییرات خودش را وفق می‌دهد، بنابراین تک‌فرزندان امروز و شهروندان آینده نوعی از تعامل خاص خودشان را تجربه خواهند کرد. این روان‌شناس کودک معتقد است ما با قاطعیت نمی‌توانیم مثبت یا منفی بودن این مساله را تایید یا نفی کنیم. اگرچه دولت‌آبادی هم تصریح می‌کند: «هم‌شیره یا هم‌شیر داشتن یک امتیاز است.»

او ادامه می‌دهد: «داشتن یک‌ خواهر یا برادر در درازمدت تاثیرگذار خواهد بود، چون کودک تقسیم امکانات خانواده را خواهد آموخت، بنابراین به مرور زمان مهارت اجتماعی و عاطفی با دیگران را فرا خواهد گرفت.»

بازگشت از یک تجربه ناموفق

چین تجربه تک‌ فرزندی را از سر گذراند در نتیجه با وجود داشتن ازدیاد جمعیت و مشکلات مترتب با آن قانون تک‌فرزندی را نقض کرد و درحال‌حاضر هر خانواده می‌تواند دو فرزند داشته باشد. د

ولت‌آبادی معتقد است تک‌فرزندان امروز در آینده تعاملات خاص خودشان را خواهند داشت.

او ادامه می‌دهد: «واقعیت امر این است که این شهروندان جور دیگری به زندگی نگاه خواهند کرد. این افراد خود را در برآورده کردن آرزوهای پدر و مادر تنها می‌یابند درحالی‌که در مقابل خود را تنها وارث خانواده می‌یابند.» این روان‌شناس کودک معتقد است آینده در این زمینه قضاوت خواهد کرد شهروندانی که روزگاری تک‌فرزند بودند چگونه شهروندانی خواهند بود.