۲۰۲۳ سال پهپادی ایران

 برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شامل محدودیت‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای برای ایران بود که اصطلاحا آن را بند غروب می‌گویند و قرار است بخشی از این محدودیت‌ها در تاریخ مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳) به پایان برسد. البته طبق تاریخ، روز صفر برجام مهر ۱۳۹۴ است که ایران به طور رسمی توافق هسته‌ای را پذیرفت و پنج سال بعد از آن در مهر ۱۳۹۹ (اکتبر ۲۰۲۰) یکی از بندهای غروب اجرایی و تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران برداشته شد. همچنین ممنوعیت سازمان ملل برای اعطای ویزای کشورهای جهان به اشخاص حاضر در برنامه هسته‌ای، موشکی یا هر صنعت دفاعی ایران هم در آن تاریخ به پایان رسید.

موضوع تحریم تسلیحاتی ایران اولین بار ۱۶ سال پیش و در بحبوحه اختلافات ایران و غرب بر سر برنامه‌های هسته‌ای تهران مطرح شد. اختلافاتی که به موازات آن شورای امنیت در قطعنامه‌هایی که علیه ایران تصویب می‌کرد، علاوه‌بر ممنوعیت خرید و فروش سلاح هسته‌ای که یک ممنوعیت مشترک برای کشورها بود، خرید و فروش سلاح‌های متعارف را هم در ارتباط با ایران ممنوع ‌کرد و حتی چند قطعنامه متوالی را علیه ایران به تصویب رساند که مفاد همه این قطعنامه‌ها ذیل ماده ۴۱ منشور ملل متحد قرار می‌گرفت که در صورت مورد نقض قرار گرفتن، تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای را علاوه‌بر تحریم‌های مربوط به مسأله هسته‌ای اعمال می‌کرد.

 قطعنامه‌ ۱۶۹۶ شورای امنیت (۹ مرداد ۱۳۸۵)، قطعنامه‌ ۱۷۳۷ شورای امنیت (۲ دی ۱۳۸۵)، قطعنامه‌ ۱۷۴۷ شورای امنیت (۴ فروردین ۱۳۸۶)، قطعنامه‌ ۱۸۰۳ شورای امنیت (۱۳ اسفند ۱۳۸۶)، قطعنامه‌ ۱۸۳۵ شورای امنیت (۶ مهر ۱۳۸۷) و قطعنامه‌ ۱۸۸۷ شورای امنیت (۲ مهر ۱۳۸۸) از جمله قطعنامه‌هایی بود که پس از بالا گرفتن نزاع کشورهای غربی با ایران بر سر فعالیت‌های هسته‌ای و ارجاع این پرونده از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت به تصویب رسید و علاوه‌بر ایجاد محدودیت‌های گسترده برای فعالیت هسته‌ای، محدودیت‌های زیادی اعمال کرد که نقطه اوج ممنوعیت‌ها هم قطعنامه‌ ۱۹۲۹ شورای امنیت (۱۹ خرداد۱۳۸۹) بود. براساس بندی از این قطعنامه، همه کشورها ملزم بودند «از تدارک، فروش یا انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک رزمی، خودروهای زره‌پوش نبرد، دستگاه‌های توپخانه با کالیبر بالا، هواپیماهای جنگی، هلیکوپترهای ویژه حمله، کشتی‌های جنگی، موشک یا سامانه‌های موشکی» یا مواد مربوط به آنها مبتنی بر قطعات یدکی به هر طریق، جلوگیری کنند. 

بخش مهمی از پایان محدودیت‌های تسلیحاتی علیه ایران که قرار است مهر ۱۴۰۲ به پایان برسد، شامل برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران، واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر است ولی نکته مهم این اتمام محدودیت‌ها مربوط به تحریم حوزه پهپادی و موشکی است.  روالی که به نقطه تمرکز جریان رسانه‌ای غرب درباره برجام تبدیل شد و این درحالی است که محدودیت‌های مربوط به برنامه هسته‌ای کشورمان نظیر موضوع سانتریفیوژهای پیشرفته در سال جاری به پایان نمی‌رسد و شبکه CNBC آمریکا در این‌باره گفته بود «محدودیت‌های اصلی [برجام] اواخر سال ۲۰۲۳ با اجرای بندهای غروب منقضی می‌شود.» همین مسأله باعث شد تا از سال گذشته و به‌ویژه بعد از جنگ اوکراین و روسیه کشورهای غربی و مشخصا تروئیکا با تکرار اتهامات واهی خود مبنی‌بر دخالت ایران در جنگ اوکراین به دنبال بهانه‌جویی علیه ایران باشند تا مانع اجرای بندهای غروب مربوط به سال ۲۰۲۳ شوند. روندی که همان مقطع هم با واکنش تند ایران مواجه شد و سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی هشدار داد هرگونه تحریم جدید علیه جمهوری اسلامی با «واکنش جدی، متناسب و متوازن» تهران مواجه خواهد شد.

این وضعیت ادامه داشت تا این‌که همزمان با برگزاری نمایشگاه نظامی در روسیه، برخی مقامات و رسانه‌های آمریکایی مطالب و مواضع مختلفی در رابطه با پهپادهای پیشرفته ایران منتشر کردند؛ مشخصا جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا مدعی شد، واشنگتن نگران هرگونه صادرات فناوری از سوی ایران است که امکان دارد باعث بی‌ثباتی شود. همچنین شبکه سی.ان.بی.سی هم این‌طور ادعا کرد که ایران پیشتر پهپادهایش را به کشورهای آفریقایی ازجمله سودان و اتیوپی عرضه کرده و برخی کشورها همچون ونزوئلا از سال ۲۰۰۷ میلادی درحال دریافت فناوری‌های پهپادی ایران هستند. به نظر می‌رسد آمریکایی‌ها با مطرح کردن این موضوعات در شرایط فعلی به دنبال آن هستند به نوعی جمهوری اسلامی را در جهان تهدیدی نظامی جلوه دهند و این‌گونه القا کنند خطرات ایران در جهان، صرفا به یک منطقه محدود نمی‌شود و به این روش مانع‌زایی در برابر ایران را موجه و سفید جلوه دهد. بنابراین بزرگنمایی در تهدیدنمایی ایران و نشان دادن تهران به عنوان عامل بی‌ثبات‌کننده، هدف اول دستگاه دیپلماسی رسانه‌ای آمریکاست. 

از سوی دیگر با نزدیک شدن به اکتبر ۲۰۲۳ به عنوان مهم‌ترین بند غروب برجام در رابطه با لغو محدودیت‌های سازمان ملل متحد در زمینه تسلیحاتی، از همین حالا فضاسازی‌های رسانه‌ای زیادی بر سر این موضوع شکل گرفته که پلن آنها بعد از برجسته کردن تهدید بودن ایران، جلوگیری از لغو تحریم‌های مرتبط با موضوعات پهپادی ایران است؛ به طوری که علاوه‌بر اروپا، کنگره آمریکا هم طرحی را درباره لغو نشدن تحریم‌های ایران و تشدید محدودیت‌های پهپادی و موشکی علیه ایران تصویب کرد که این نشان می‌دهد آمریکا و اروپا طرح‌های جدیدی در این حوزه برای مقابله با ایران در نظر گرفته‌اند. این اتفاق چندی پیش هم تکرار شد و ایران درباره حفظ تحریم‌هایی که طبق توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ باید منقضی شود، به غرب هشدار داده بود. از زمان جنگ اوکراین، آمریکایی‌ها تلاش زیادی کردند ایران را به عنوان کشوری که حامی جنگ است، جلوه دهند و هربار هم موضوع ارسال پهپادی ایران به روسیه را پیش کشیدند در حالی که ایران بارها آن را تکذیب کرده بود؛ درواقع آمریکایی‌ها به دنبال اهرم‌هایی در موضوع هسته‌ای هستند و این روند در چارچوب فشار حداکثری آمریکا قابل جمع‌بندی است. 

یک عامل دیگر در نگرانی گسترده کاخ سفید، برتری ایران در حوزه پهپادی است که تهران را به برتری نامتقارن در جهان رسانده است و این امر به تغییر معادلات قدرت هوایی و تقویت قدرت هوایی ایران منجر شده است. از سوی دیگر ایران به‌واسطه توانایی‌ها و پیشرفت نظامی در عرصه جهانی جایگاه بالایی به دست آورده و همین عامل دیگری برای نگرانی تیم بایدن است. درواقع قدرت ایران در حوزه پهپادی به افزایش قدرت کشورمان در حوزه آفندی منجر شده و این در حالی است که کمتر کشوری توانسته به این فناوری‌ها دست یابد و این یعنی عامل مهم ایجاد بازدارندگی. 

در جنگ هیبریدی که از سال ۱۴۰۱ شکل پیچیده و جدی‌تر به خود گرفته است، مولفه‌های این جنگ هم متفاوت است؛ هم ادعای گریز هسته‌ای و هم ادعای مداخله ایران در جنگ اوکراین در کنار تهدیدنمایی از ارسال پهپادهای ایرانی به برخی کشورهای آمریکای لاتین از مولفه‌های اصلی جنگ تبلیغاتی و پروپاگاندای واشنگتن علیه تهران است تا ایران را یک چالش جهانی نشان دهند. درواقع این نوع اهرم‌سازی‌ها کاتالیزورهایی است که به واشنگتن کمک می‌کند تا با همراهی برخی کشورهای اروپایی، منافع خود را در اتهام‌زنی به ایران دنبال کند.

محمدرضا قرایی آشتیانی، وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌‎جم درباره دیپلماسی دفاعی و فروش پهپاد در دوره جدید اظهار کرد: ما چون در دنیا شرایط خوبی در این زمینه داریم غالب کشورها در تعاملات و ارتباطاتی که با ما دارند درخواست کمک در این زمینه داشته‌اند.  

وزیر دفاع با بیان این‌که این کمک ممکن است در ابعاد مختلف باشد، تصریح کرد: پهپاد در زمینه کشاورزی، خدماتی، صنعتی و رزمی نقش دارد و از این رو این فضای برقراری تعامل در این حوزه با کشورهای دیگر وجود دارد.