دوره گذار فرهنگی در عصر هوش‌مصنوعی

آنتونی الیوت، استادجامعه‌شناسی دانشگاه استرالیای جنوبی درکتابی باعنوان «فرهنگ هوش‌مصنوعی؛ زندگی روزمره و انقلاب دیجیتال» هوش‌مصنوعی را به‌مثابه موضوعی معرفی می‌کند که امروزه نه‌فقط به علم که به کل جامعه مربوط می‌شود و دیگر صرفا، پدیده‌ای فنی ومبتنی ‌بر فناوری نیست بلکه با توجه به شرایط فراگیر حال‌حاضر آن درجهان، پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی از همه جهات است. به‌بیانی ساده، هوش‌مصنوعی دیگر تصوری از آینده نیست و درعوض، واقعیتی در اینجا و اکنون است که روی سبک زندگی مردم و حوزه‌های خصوصی آنها تأثیر می‌گذارد و سازمان‌ها، نظام‌های اجتماعی، دولت‌ها، ملت‌ها و اقتصاد جهانی را متحول می‌کند. درحقیقت، هوش‌مصنوعی پیشرفت فناوری نیست، بلکه نوعی دگردیسی از همه فناوری‌هاست. بی‌شک ظرفیت‌های عظیم انقلاب هوش‌مصنوعی را بر افزایش کیفیت زندگی امروز نمی‌توان نادیده گرفت اما ازسوی‌دیگر نباید خطرات مهیبی را که در اثر درهم‌تنیدگی سامانه‌های دیجیتال و نظام‌های اجتماعی به‌وجود آمده از یاد برد و فراموش کرد که دریافت توصیه‌های تبلیغاتی گوگل، درخواست اطلاعات از دستیاران شخصی مجازی و صحبت با ربات‌های مکالمه همگی می‌تواند به تغییرات فرهنگی بزرگی منجر شود که شاید بشر امروزی هنوز برایشان آماده نشده است.

استفان هاوکینگ،فیزیکدان نظری انگلیسی سال‌۲۰۱۴درسخنانی که افکارعمومی جهان رابه صحبت‌هایش جلب کرد،گفت: «هوش‌مصنوعی می‌تواند مزایای بزرگی به همراه داشته باشد، اما همچنین می‌تواند پایان بشریت باشد.» امروز و ۱۰ سال پس‌ از آن جمله استفان هاوکینگ، جامعه علم و فناوری جهان در پی شناخت بهتر مزایا و خطرات هوش‌مصنوعی است و درباره این‌که چگونه می‌تواند بدون کاستن از سرعت نوآوری‌ها و فواید مرتبط با هوش‌مصنوعی، خطرات بالقوه آن را به حداقل برساند، بحث و تبادل نظر می‌کند. اما در این یک‌دهه چه تغییراتی رخ داده است؟ اتوماسیون مبتنی‌بر هوش مصنوعی دیگر کاملا به زندگی انسان‌ها راه یافته و بازار کار و جامعه را متحول کرده است. ربات‌های پیشرفته‌ای که کارایی را بهبود می‌بخشند، چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی، سامانه‌های امنیتی تشخیص چهره، توسعه الگوریتم‌های تشخیص بیماری‌ها، دستیاران مجازی مانند سیری و الکسا، خودروهای خودران بدون راننده و بسترها و سکوهای آموزشی شخصی‌سازی‌شده فقط بعضی از کاربردهای هوش‌مصنوعی هستند که روز‌به‌روز، زندگی روزمره ما را متحول می‌کنند. 
   
مزایای هوش‌مصنوعی
هوش‌مصنوعی می‌تواند تجزیه‌و‌تحلیل‌های پیچیده را انجام و نتایج دقیقی ارائه دهد و خطاهای انسانی را به حداقل برساند و کیفیت تصمیم‌گیری‌ها را بهبود بخشد. همچنین می‌تواند حجم زیادی از داده‌ها را در زمان‌های بسیار کوتاه پردازش و از تصمیمات مبتنی‌بر داده‌های فوری پشتیبانی کند. گزارشی که ژوئن ۲۰۲۳ در درگاه اینترنتی اتحادیه اروپا منتشر شد پیش‌بینی کرد که حجم داده‌های تولید‌شده در جهان از ۳۳ زتابایت در سال ۲۰۱۸ به ۱۷۵ زتابایت در سال ۲۰۲۵ افزایش خواهد یافت. یک زتابایت برابر با یک تریلیون گیگابایت است. این حجم وسیع داده‌ها می‌تواند در استفاده بیشتر از مزایای هوش‌مصنوعی نقشی کلیدی ایفا کند و امکان توسعه نسل جدیدی از محصولات و خدمات را در اقتصاد، کشاورزی، مراقبت‌های بهداشتی، مد و گردشگری ارائه کند. به‌طوری‌که نتایج یک مطالعه‌ پارلمان اروپا حاکی از آن است که هوش‌مصنوعی به‌کار رفته در خدمات عمومی قادر است هزینه‌ها را کاهش دهد و گزینه‌های جدیدی در حمل‌و‌نقل عمومی، آموزش، انرژی و مدیریت زباله ارائه دهد و پایداری محصولات را بهبود بخشد. نتیجه این کار می‌تواند به کاهش ۱.۵تا ۴ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان تا سال ۲۰۳۰ منجر شود. همچنین، این مطالعه، بهره‌وری نیروی کار را به‌لطف هوش‌مصنوعی تا سال ۲۰۳۵ با افزایش ۱۱ تا ۳۷ درصدی تخمین می‌زند. هرچند نباید این نکته را فراموش کرد که به‌دلیل استفاده بیش‌ازحد از هوش‌مصنوعی بسیاری از مشاغل می‌توانند بی‌نیاز از نیروی انسانی شوند؛ به‌طوری‌که، براساس همین پژوهش،۱۴درصد مشاغل کشورهای عضو سازمان امنیت و همکاری اروپا ظرفیت خودکار شدن را دارند و درواقع، هوش‌مصنوعی آنها را به‌عهده گیرد که این مسأله به افزایش بیکاری منجر خواهد شد. از این‌رو، آوریل ۲۰۲۱ کمیسیون اروپا اولین چهارچوب قانونی اتحادیه اروپا درباره هوش‌مصنوعی را ارائه کرد. این قانون پیشنهاد می‌کند که سامانه‌های هوش‌مصنوعی که در برنامه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند، براساس خطری که می‌توانند برای کاربران داشته باشند بررسی و طبقه‌بندی شوند. این طبقه‌بندی می‌تواند تا حد چشمگیری خطرات و آسیب‌ها را به‌ حداقل برساند و به افزایش بیشتر استفاده از مزایای هوش‌مصنوعی منجر شود.
   
مزایای هوش‌مصنوعی زایا
توصیف دقیق پدیده انتشار و پذیرش تدریجی سامانه‌های هوش‌مصنوعی مولد یا زایا (GenAI) بسیار دشوار است، یعنی سامانه‌هایی که به لایه‌های متنوعی از جمعیت امکان می‌دهند که انواع مختلف محتوا- بیشتر مواقع- متنی و دیداری را تولید کنند. باوجوداین، شناخته‌شده‌ترین این سامانه‌ها یعنی چت‌جی‌پی‌تی محصول موسسه پژوهشی اُپن‌ای‌آی، نرخ پذیرش بی‌سابقه‌ای در کل صنعت فناوری داشته‌ است. به‌طوری‌که، درمدت فقط دو ماه از ۳۰ نوامبر۲۰۲۲ که زمان عرضه‌اش بود ۱۰۰میلیون کاربر در این برنامه ثبت‌نام کردند. درحالی‌که، اینستاگرام برای رسیدن به این تعداد کاربر به دو سال و فیسبوک و شبکه ایکس (توییتر سابق) بین چهار تا پنج سال زمان نیاز داشتند. اواخر می‌۲۰۲۴ موسسه رویتزر نتایج آماری یک نظرسنجی‌ را منتشر کرد که با همکاری محققان دانشگاه آکسفورد انجام داده بود. این نظرسنجی نشان می‌دهد از هر دو نفر در کشورهای توسعه‌یافته بیش‌از یک نفر می‌داند چت‌جی‌پی‌تی چیست و از زمانی که این سامانه در دسترس قرار گرفته دست‌کم یک نفر از هر سه نفر حداقل چند بار سعی کرده‌ از آن استفاده کند.  استفاده از این سامانه‌ها مانند هر فناوری دیگری فواید بسیاری دارد. برای‌مثال، نتایج مطالعه‌ای که شرکت مایکروسافت درنوامبر۲۰۲۳ انجام داد، نشان می‌دهد به‌دلیل استفاده از هوش‌مصنوعی مولد و به‌لطف روش‌های سریع‌تر تهیه پیش‌نویس گزارش‌ها، جست‌وجوی اطلاعات در اسناد شرکت و به‌روز‌رسانی تصمیم‌گیری‌ها در جلسات کاری، حدود ۹۰ دقیقه در یک هفته کاری معمولی در زمان صرفه‌جویی می‌شود. همچنین گزارش دیگری که گوگل منتشر کرده تخمین می‌زند در شرکت‌های معماری و شرکت‌های فعال در حوزه گرافیک حرفه‌ای و برنامه‌نویسی، این صرفه‌جویی در زمان می‌تواند بین ۲۵ تا ۷۵ درصد بیشتر از ۹۰ دقیقه در هفته باشد. از دیگر کاربردهای مفید هوش‌مصنوعی مولد، بازتولید صدای انسان است. سال ۲۰۱۵، وال کیلمر، بازیگر فیلم‌های «دورز» و «بتمن برای همیشه»، صدایش را به دلیل سرطان گلو از دست داد. اما سال ۲۰۲۲ برای فیلم «تاپ‌گان: ماوریک»، به‌لطف استارت‌آپ هوش‌مصنوعی سوناتیک که صدای او را از ضبط‌های قدیمی بازسازی کرده بود، این بازیگر توانست در نقش نمادین مرد یخی به پرده سینما بازگردد. این فقط نمونه‌ای از استفاده موفق صداسازی با هوش‌مصنوعی است. امروزه بسیاری از شرکت‌های بزرگ فناوری مدل‌های بسیار پیشرفته‌ای دارند که می‌توانند ویژگی‌های صدای انسان را با دقت بالایی شبیه‌سازی کنند و درحالی‌که، تا چندسال پیش برای دستیابی به نتیجه‌ای قابل‌ قبول به ساعت‌ها ضبط صدا نیاز بود امروزه با در اختیار داشتن فقط چند ثانیه از صدای اصلی، بازسازی با کیفیت بسیار بالایی امکان‌پذیر است. برای مثال، موسسه اُپن‌آی‌ای «موتور صوتی» را ارائه کرده است که برپایه فقط ۱۵ ثانیه از صدای اصلی، امکان بازسازی شخصی‌سازی‌شده صداهای مصنوعی را فراهم می‌کند. شبیه‌سازی صدا شامل ضبط صدای انسان است که برای درک ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آن، مانند تفاوت‌های ظریف در زیر و بم، طنین، عطف و ضرب‌آهنگ با دقت تجزیه‌ و‌ تحلیل می‌شود. درنهایت، هوش‌مصنوعی برای تولید گفتار جدید با همان صدا از نتیجه این تجزیه ‌و ‌تحلیل استفاده می‌کند. این هوش‌مصنوعی قادر است حتی جملاتی راکه گوینده اصلی هرگزبیان نکرده، بسازد. یکی از جالب‌ترین مثال‌های استفاده از این فناوری در ارتباطات، امکان ضبط ویدئو یا صدا و تولید خودکار همان صدابه زبان‌های دیگر است. حتی می‌توان ویدئو را با همگام‌سازی لب‌های گوینده به زبان‌های مختلف ترجمه یابه‌عبارتی دوبله کرد.این قابلیت،می‌تواند نقش بسزایی درانتشار و ترویج فرهنگ کشورها درکشورهای دیگرداشته باشد.همچنین ازاین شیوه می‌توان دردنیای پشتیبانی مشتری نیز بهره‌گرفت؛ به‌طوری‌که این فناوری‌ به دستیاران مجازی و ربات‌های پاسخگوی تلفن اجازه می‌دهد به زبان‌های مختلف به مشتریان پاسخ دهند. 
   
سوی تاریک هوش‌مصنوعی مولد
به‌طورکلی می‌توان گفت که هوش‌مصنوعی مولد در طیف گسترده‌ای از صنایع، ازجمله توسعه نرم‌افزار، مراقبت‌های بهداشتی، خدمات مالی، سرگرمی، خدمات مشتری، فروش و بازاریابی، هنر، نوشتن، صنعت مد و طراحی محصول کاربرد دارد. باوجوداین‌، نگرانی‌هایی درمورد سوء‌استفاده از هوش‌مصنوعی مولد مانند جرایم سایبری، تولید اخبار جعلی یا دروغ‌های عمیق (دیپ‌فیک) برای فریب یا دستکاری افکار عمومی مردم مطرح شده است. سوء‌استفاده‌های مربوط به نقض قانون مالکیت فکری هم از دیگر موارد این نگرانی‌هاست به‌ویژه، درمورد مدل‌های مولد که روی آثار هنری دارای حق نسخه‌برداری، آموزش می‌بینند و شبیه‌سازی می‌شوند. اما خطرات سوی تاریک هوش‌مصنوعی مولد می‌تواند حتی بیشتر از تولید محتوای دیداری-‌شنیداری جعلی باشد. برای‌نمونه، محتوای جعلی حتی به پژوهش‌های علمی هم راه یافته است. گری مارکوس، روان‌شناس و دانشمند شناختی که به‌دلیل تحقیقاتش درباره تلاقی روان‌شناسی شناختی، علوم اعصاب و هوش‌مصنوعی شناخته می‌شود در مارس ۲۰۲۴ درمقاله‌ای به استفاده از هوش‌مصنوعی برای تولید مقالات علمی هرز اشاره کرد. ازاین‌رو، باید پذیرفت که مانند هرفناوری نوظهور وپیشرفته‌ای که وارد بازار می‌شود هوش‌مصنوعی به‌ویژه هوش‌مصنوعی مولد هم می‌تواند مورد سوء‌استفاده سودجویان و کلاهبرداران قرار گیرد. اولین قدم برای پیشگیری از تولید این جعلیات، بالا بردن سطح آموزش دیجیتال مردم و شناخت آنها درباره این‌قبیل سامانه‌هاست. این سطح پایین آموزش در فرهنگ استفاده از این فناوری که در ذات خودش می‌تواند بسیار کاربردی باشد مربوط به لحظه تاریخی است که انسان امروزی در آن زندگی می‌کند و می‌توان از آن به‌عنوان دوره گذار یا دوره انتقال یاد کرد. بنابراین‌، طبیعی است که مانند هر دوره انتقال که بشر درطول تاریخ تجربه کرده است مردمی که در دوره گذار فعلی زندگی می‌کنند هم دچار خسارت و آسیب شوند.

چگونه در دوره گذار از خودمان محافظت کنیم؟
افزایش فرهنگ استفاده، جوابی است که معمولا در پاسخ به این سؤال گفته می‌شود. اما اَلسیو پومارو، مهندس انفورماتیک و استاد دانشگاه پارما در ایتالیا علاوه‌ بر فرهنگ به دو ماده اصلی دیگر هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «ماده اول، تکامل فناوری است که در خدمت توسعه اقدامات متقابل و سامانه‌های فناورانه‌ای قرار می‌گیرد که قادرند از ما محافظت کنند. برای‌مثال، امروزه هیچ روش موثری برای تشخیص خروجی تولیدشده توسط هوش‌مصنوعی وجود ندارد، هرچند شیوه‌‌های مناسبی درحال ظهور هستند که از آن‌جمله می‌توان به ابتکار یوتیوب گوگل و مِتا (شرکت ارائه‌دهنده اینستاگرام، فیسبوک و واتس‌آپ) اشاره کرد. این ابتکار عمل اجازه می‌دهد تا محتوای تولید‌شده با الگوریتم‌ها هنگام بارگذاری در این سکوهای اجتماعی برچسب‌گذاری و قابل‌شناسایی شوند.»
پومارو عنصر دوم را حکمرانی و قوانین جدیدی می‌داند که باید با شتاب فناوری‌ای که تجربه می‌کنیم همگام شوند. تصویب قانون هوش‌مصنوعی در اتحادیه‌اروپا و اقدامات موقت برای مدیریت خدمات هوش‌مصنوعی مولد که اداره فضای سایبری چین معرفی کرده است ازجمله این قوانین‌ به‌شمار می‌روند. به همین دلیل به نظر می‌رسد ما هم باید در همین ابتدای مسیر پیش از آن که شاهد آسیب‌های ورود فناوری نوظهور باشیم و در نهایت با ابزارهای محدودکننده به مقابله با آن بپردازیم، با ایجاد بسترهای قانونی مورد نیاز در زمان مناسب، بیشترین بهره را از این فناوری توانمند در کشور ببریم.