موزه، فرهنگ ساز یا انبار تاریخ؟

آن‌طور که قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی اعلام کرده«براساس برنامه پنج‌ساله قرار است ۲۰۰ موزه در کشور تکمیل شود که تعداد آنها رابه هزار می‌رساند»، اما ساخت مکان موزه کافی نیست و در کنار چالش‌های مطرح‌شده، مسائل مربوط به حفاظت از اموال موزه‌ای و افزایش پویایی و جذابیت نمایشگاه‌ها نیز از دغدغه‌های اصلی مدیران موزه‌ها به‌شمار می‌آید. ضمن این‌که باید توجه داشت پراکندگی مدیریت موزه‌ها باعث شده سالانه هزینه‌های زیادی صرف نگهداری آنها شود که حتی عواید اقتصادی نیز ندارند.
براساس آمارها، ایران ۸۳۶ موزه دارد و طبق برنامه توسعه باید این تعداد به هزارموزه برسد. موضوعی که قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیز درگفت‌وگو با جام‌جم با اشاره به پایان برنامه پنج‌ساله وزارت میراث‌فرهنگی می‌گوید: «این برنامه پنج‌ساله بر سه ‌پایه تدوین شده بود.نخست براساس سندچشم‌انداز۱۰ساله، دوم بر مبنای تکالیف تعیین‌شده در برنامه هفتم توسعه و سوم بر اساس اولویت‌های اعلام‌شده ازسوی استان‌ها. در قالب این برنامه مقرر شده که۲۰۰ موزه در کشور تکمیل شود که تعداد آنها را به هزارمی‌رساند وبه‌زودی فهرست این مجموعه‌ها به تفکیک استانی رونمایی خواهد شد.»
اما از نظر توزیع موزه‌ها در میان استان‌های ایران، پایتخت با ۱۹۳موزه در صدر قرار دارد و کهگیلویه‌وبویراحمد فقط با سه موزه به‌عنوان فقیرترین استان در بهره‌مندی از این مجموعه‌ها شناخته می‌شود.در رتبه‌بندی استان‌ها، شاید بسیاری فکر می‌کنند اصفهان شرایط خوبی دارد، ولی این‌طور نیست، چون خراسان‌رضوی مقام دوم را به خود اختصاص داده است. هرچند اختلاف آن با تهران بسیار زیاد است ولی توانسته با ۷۶ موزه بالاتر از بقیه بایستد. البته اصفهان با ۵۱موزه، استان فارس با ۴۶موزه، آذربایجان‌شرقی با ۴۱موزه و پس از آن یزد با ۳۹ موزه در رتبه‌های سوم تا ششم قرار گرفته‌اند.در قعر این جدول هم ایلام و قم هرکدام با تنها شش موزه و فقیرترین استان هم کهگیلویه‌وبویراحمد با یک موزه وابسته و دو موزه خصوصی جا خوش کرده‌اند که نیازمند توجه ویژه مسئولان وزارت میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.
   
جای خالی مدیریت یکپارچه
با این‌که قرار است با اضافه‌شدن ۲۰۰موزه جدید، تعداد موزه‌های کشور به هزار برسد اما گروهی از کارشناسان بر لزوم و ضرورت تجمیع مجموعه‌های متعدد که در اختیار نهادهای بی‌ارتباط با موزه‌داری هستند تاکید دارند.درحالی‌که موزه ملی ایران ظاهرا به‌دنبال حفظ یکپارچگی میراث ملی است، اما کمتر در مورد پراکندگی مدیریت موزه‌ها در نهادها و سازمان‌های مختلف سخن می‌گوید. در تهران و برخی شهرهای بزرگ، تنوع موزه‌ها تحت مدیریت نهادهای دولتی و غیرمرتبط، وضعیت موزه‌داری را پیچیده‌تر کرده است. موزه‌هایی مانند موزه جواهرات ملی تحت تملک بانک مرکزی، موزه مجلس شورای اسلامی، موزه ملی قرآن، موزه آستان قدس رضوی در مشهد، موزه عبرت و موزه هنرهای معاصر، تنها نمونه‌هایی از این پراکندگی هستند.موزه‌داری نیازمند تخصص و شرایط خاص است و نمی‌توان آن را به نهادهایی مانند مجلس، بانک مرکزی یا بنیادها سپرد.چندی پیش هم رئیس موزه ملی ایران خواستار انتقال آثار تاریخی استان‌ها به مرکز شده و از مقاومت مقامات محلی در این زمینه انتقاد کرده بود.جبرئیل نوکنده با اشاره به صفر شدن ورودی آثار به این موزه، تأکید کرد که نگهداری آنها در استان‌ها، جایگاه ملی‌شان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.در کنار تاکید کارشناسان به تجمیع موزه‌ها، ایجاد یک سامانه موزه‌ای مقتدر،یکپارچه ومتمرکزهم می‌تواند تمامی موزه‌های کشور را تحت پوشش قرار دهد.سامانه‌ای که دسترسی آسان به اطلاعات آثار، هماهنگی بین موزه‌ها و مدیریت بهینه منابع را ممکن سازد. کاری که سال‌هاست مورد توجه قرار نگرفته و این غفلت باعث هدررفت امکانات، فرسودگی تجهیزات و حتی خاک‌خوردگی برخی آثار شده است.

موزه‌ها در قرن جدید
امروز دیگر نگاه به موزه به‌عنوان یک فضای فیزیکی و محل قرارگیری اشیای تاریخی نیست. یعنی موزه‌ها باید از محلی برای مطالعه آثار زیست گذشتگان خارج و به محلی برای زیست امروز انسان تبدیل شوند.همچنین اگر شرایط با حال‌وهوا و خواسته‌های کودکان تغییر نکند هرگز نمی‌توان آنها را به سمت موزه‌ها جذب کرد.رئیس ایکوم ایران (کمیته ملی موزه‌ها) معتقد است که درحال‌حاضر شاهد بروز و ظهور موزه‌های تخصصی به‌خصوص در بخش‌های جذابی مثل کودک هستیم، ضمن این‌که بخش کودک در موزه‌های بزرگ کشور هم ایجاد شده است.
احمد محیط‌طباطبایی با اشاره به مجموعه‌هایی چون نیاوران، گلستان، سعدآباد و موزه ملی که دارای بخش کودک هستند، ادامه می‌دهد: «نهادهای فعال در حوزه کودک، نگاه خود را نسبت به موزه به‌عنوان فضایی آموزشی ونه صرفا مکانی برای گذران‌اوقات‌فراغت تغییر داده‌اند وموزه‌هایی مانندموزه عروسک ملل،موزه خیمه‌شب‌بازی وموزه‌هایی بارویکرد کودک‌محور، شکل گرفته‌اند.»الان دقیقا ۱۰سال است که سوم خرداد به‌عنوان روز «معلول و موزه» تعیین شده است. بر همین اساس در سازمان میراث فرهنگی، واحدی برای گردشگری معلولان ایجاد شده و اقدامات مناسبی در زمینه‌ مناسب‌سازی صورت گرفته است. ازجمله اقدامات موفق می‌توان به راه‌اندازی بخش نابینایان در موزه ملی و نمایشگاه «گذر از تاریکی» توسط موزه مجازی هنر کودک در خانه هنر اشاره کرد.