نمایشگاه یا فروشگاه؟!

این رویداد فرهنگی از آغازِ راه به شکل بازاری برای فروش کتاب تعریف شده، اما برگزاری نشست‌های ادبی نمایشگاه کتاب را به پاتوقی فرهنگی تبدیل می‌کند و فرصت دیدار و تعامل ناشران ومولفان با مخاطبانشان را فراهم می‌آورد. اگرچه نمایشگاه کتاب تهران، تنها فرصت ترویج مطالعه نیست،امامهم‌ترین امکان ناشران برای معرفی وعرضه محصولاتی است که در سال‌های اخیر با افزایش هزینه‌‌های تولید، امکان حضور درسبد خرید بخشی ازجامعه هدف خود را از دست داده اند. با وجود تمامی نقد‌ها، بازار نمایشگاه کتاب تهران با ایجاد فرصتی برای عرضه مستقیم کتاب توسط ناشران، تا حد زیادی به پویایی چرخه نشر و دیده ‌شدن آثار مستقل کمک می‌‌کند. قفسه کتاب در گفت‌و‌گو با تعدادی از فعالان حوزه نشر و کتاب که هر روز در نمایشگاه حاضر بودند به انتشار تجربه آنها از حضور در سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پرداخته که در ادامه می‌خوانید:

همکاری بین نهاد‌های مختلف باید احساس شود
محمد جنتی، مدیرعامل سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی دررابطه با نمایشگاه کتاب گفت: نمایشگاه‌ها ریزه کاری‌های فراوانی دارند که در مورد نمایشگاه کتاب امسال، در این زمینه خیلی دیر هماهنگی شد. سال گذشته در طول نمایشگاه اطلاع‌رسانی بهتر انجام می‌شد و در آدرس دهی مشکل نداشتیم. حتی غرفه‌هایی برای دریافت نوشیدنی در راهرو‌ها بود، ولی امسال از این نظر کمبود وجود داشت. در حقیقت کسی که از بازدید خسته می‌شد باید نمایشگاه را ترک می‌کرد چون جایی برای بازیابی توان ندارد.محمد جنتی برای بهبود کیفیت این رویداد فرهنگی پیشنهاد داد: تمام ناشران تلاش می‌کنند جدیدترین آثار خود را به نمایشگاه برسانند و حضور پر‌رنگی داشته باشند. نمایشگاه کتاب یکی از مهم‌ترین اتفاقات فرهنگی کشور است. دستگاه‌های مختلف باید دست به دست هم بدهند تا این کار به بهترین نحو انجام شود. همکاری بین بخش‌ها و نهاد‌های مختلف برای ایجاد شور و هیجان در نمایشگاه کتاب باید مشاهده و احساس شود.
   
نمایشگاه کتاب بزرگترین رویداد فرهنگی کشور است
معصومه زهراکار، معاون پژوهش و ادبیات انتشارات ۲۷ بعثت در گفت‌و‌گو با خبرنگار قفسه کتاب در رابطه با ویژگی فرهنگی نمایشگاه کتاب عنوان کرد: اگرچه نمایشگاه بین‌المللی کتاب آورده اقتصادی دارد، ولی اولین و مهم‌ترین ویژگی این اتفاق فرهنگی بودن آن است. نمایشگاه کتاب بزرگترین رویداد فرهنگی کشور است، از این جهت دستاورد‌های فرهنگی نمایشگاه باید برای‌مان مهم‌تر باشد. کارهای فرهنگی نمایشگاه و تبلیغ درست این برنامه‌ها در پربار کردن وجهه فرهنگی نمایشگاه موثر است. انتظار می‌رود در آینده این برنامه‌ها بهتر و با کیفیتی متفاوت برگزار شود.زهراکار در پایان متذکر شد: امسال تعداد شرکت کنندگان بیشتر از سال قبل بود. نزدیک به ۲۶۰۰ ناشر در نمایشگاه حضور فیزیکی یا مجازی داشتند. این رقم قابل توجه و درخشان است. در شرایطی که وضعیت اقتصادی به طور خاموش و بی صدا کتاب را از سبد خرید خانوار حذف می‌کند، برگزاری پرشور نمایشگاه کتاب بستر مساعدی است تا از وقوع این اتفاق تلخ جلوگیری کند.
   
ای کاش زمان نمایشگاه تغییر کند
مهدی محمد‌خانی، مدیر انتشارات‌روایت فتح در گفت‌و‌گو با قفسه کتاب عنوان کرد: خدا را شکر می‌کنیم که هنوز هم مردمی دلبسته کتاب و کتابخوانی هستند، ولی برای جذب مخاطب بیشتر باید در زمینه تبلیغ و ترویج، کاهش قیمت کتاب و ایجاد جذابیت بصری نمایشگاه اقداماتی انجام داد.وی گفت: در این ایام رسانه‌ها باید با کتاب و کتابخوانی همراه باشند تا اتفاقات مثبتی برای نمایشگاه رقم بخورد. رسانه‌ها باید در حوزه کتاب فعالیت بیشتری داشته باشند به ویژه در ایام برگزاری نمایشگاه کتاب و این مسئولیت اجتماعی رسانه است.مدیر انتشارات روایت فتح با انتقاد ازجانمایی غرفه‌ها گفت: به نظر می‌رسد در این دوره با کتاب‌های حوزه مقاومت بی‌مهری شد، چون این ناشران عموما در جایگاه نامناسبی غرفه داشتند و همین موجب شده کمتر دیده شویم.این فعال حوزه کتاب و نشر در رابطه با زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پیشنهاد داد: نمایشگاه کتاب باید در نیمه اول ماه اردیبهشت برگزار شود. ای کاش زمان نمایشگاه تغییر کند، چون توان خرید کتاب ابتدای ماه بیشتر است. بخش عمده مخاطبان نمایشگاه؛ دانشجویان، کارمندان و اقشار متوسط جامعه هستند. این عزیزان حقوق بگیر در نیمه دوم ماه توان خرید کمتری دارند. از سویی این ایام با شروع امتحانات مصادف است و تعداد مخاطبین در فضای حضوری کاهش پیدا می‌کند.مهدی محمدخانی در پایان گفت‌و‌گو با اشاره به رونق خرید کتاب از طریق فضای مجازی گفت: خرید کتاب در فضای مجازی با استقبال روبه‌روست. دلیل اول بن‌ها هستند و دلیل دوم این است که فضای مجازی وِیژه نشر قرار گرفته و به کتابفروشی‌ها اختصاص داده نشده است.
   
جمعیت نمایشگاه، نشانه علاقه‌مندی به کتاب
مهدیه زکی‌زاده، نویسنده و پژوهشگر از انتشارات روایت باران به قفسه کتاب گفت: به لطف خدا نمایشگاه زنده و پویا بود و با وجود تمام سختی‌هایی که مردم در فضای اقتصادی با آن روبه‌رو هستند، حضور جمعیت در نمایشگاه، نشانه‌ای از علاقه‌مندی به کتاب بود. اما کاهش قدرت خرید خانوار با تعداد کم خرید کتاب خود را نشان می‌داد. اگر قبلا افرادی با چمدان به نمایشگاه کتاب می‌آمدند و خرید می‌کردند امروز چند کیسه خرید به دست داشتند و از نمایشگاه خارج می‌شدند. با وجود این نمایشگاه زنده و فضای کتاب و کتاب خوانی در کشور برقرار بود.زکی‌زاده با انتقاد از جانمایی نامناسب غرفه‌ها در نمایشگاه کتاب گفت: مهم‌ترین مشکل نمایشگاه را در جانمایی غرفه‌ها دیدم. غرفه‌ها در ذهن مخاطبان در جایگاه قبلی و در محدوده‌ای از فضای نمایشگاه ثبت شده و تغییر فضای غرفه‌ها به این ذهنیت لطمه می‌زند. جایگاه غرفه ما هم با مکانی که سال‌های گذشته گرفته بودیم بسیار متفاوت بود و مخاطبان مان ما را گم می‌کردند. تا جایی‌ که مجبور شدیم هزینه کنیم و نیمچه غرفه‌ای در راهروی همیشگی بگیریم تامخاطبان‌مان را به محل فعلی راهنمایی کند.مهدیه زکی‌زاده به برگزارکنندگان نمایشگاه کتاب پیشنهاد داد: در نمایشگاه‌ها و به ویژه نمایشگاه کتاب که مخاطبانش ساعات زیادی در این فضا هستند، جای نشستن و استراحت ضرورت پیدا می‌کند. متاسفانه جایگاه نشستن کم بود. نورپردازی و سیستم برق نمایشگاه هم ضعف داشت و بار‌ها دچار مشکل شد.
   
نمایشگاه فضای خوبیبرای دیدار تولید کنندگان کتاب
نجمه نیلی‌پور، کارشناس تولید انتشارات مهستان در گفت‌و‌گو با قفسه کتاب در رابطه با ضرورت تعامل ناشران در نمایشگاه گفت: تعامل اعضای بدنه نشر در نمایشگاه کتاب یکی از ماموریت‌های مهم و موثر این رویداد فرهنگی است. ناشران هر حوزه‌ای در یک فضا حضور پیدا می‌کنند و بحث‌های مرتب با نشر شکل می‌گیرد از این رو نمایشگاه کتاب را جای بحث‌های سیاسی و اجتماعی نمی‌دانم. نمایشگاه فضایی فرهنگی است و جای مقابله دیدگاه‌های سیاسی نیست، ولی موضوع کتاب، کتابخوانی و مسائل حوزه نشر باید همین جا مطرح شود، بحث شود و به نتیجه برسد.وی افزود: نمایشگاه بهترین جا برای تعامل فرهنگی و کاری بین ناشران است. ناشران، نویسندگان، ویراستاران، تصویرگران و مخاطبان با هم ارتباط می‌گیرند. من نمایشگاه را فضای خوبی برای دیدار‌های تولید‌کنندگان کتاب می‌دانم. فضای نمایشگاه باید به سمتی برود که ناشران بیشترین بهره را از این فرصت ببرند.کارشناس انتشارات مهستان ضمن انتقاد از تغییر محل نشست‌ها در نمایشگاه کتاب گفت: نشست‌های نمایشگاه نباید از فضای غرفه‌ها جدا شود. همین نشست‌ها موجب پویایی فرهنگی نمایشگاه است. جای این بحث‌ها در غرفه‌ها است. رونمایی‌ها باید در غرفه‌ها اجرا شود. این جلسه‌های قلب تپنده نمایشگاه است، چرا باید در فضایی جدا از فضای غرفه‌ها برگزار شود؟
نیلی‌پور اظهار کرد: محیط نمایشگاه کتاب، پویاست و هیچ غرفه‌داری از دیدن مخاطبانی که خسته از گشت و گذار و خرید یک گوشه جمع شده و استراحت می‌کنند ناراضی نیست. چون این افراد بعد از مدتی استراحت، باز هم بازدید و خرید خود را از سر می‌گیرند. پس باید برای استراحت آنها حداقل در حد جای نشستن فکر می‌شد. استراحت در نمایشگاه کتاب در تمام نقاط دنیا معمول است و برای آن فکر می‌شود. فضای استراحت بسیار کم بود و کسی که می‌خواست استراحت کند باید با طی کردن فضایی طولانی از نمایشگاه خارج می‌شد و باز با طی کردن همان مسیر بر می‌گشت!
نجمه نیلی‌پور گفت‌و‌گو با قفسه کتاب را با انتقاد از تقسیم غرفه‌ها در نمایشگاه سی و ششم پایان برد: غرفه‌ها به ترتیب الفبا تقسیم نشده و در جانمایی غرفه‌ها با بی‌عدالتی روبه‌رو بودیم. راهرو‌ها در حوزه کودک و نوجوان نشانه‌گذاری نشده و علامت نداشت. مخاطبانی که با بچه‌ها آمده بودند سردرگم می‌شدند و خستگی آنها مضاعف می‌شد.
   
برای حفظ و افزایش مخاطب به مشوق فکر کنیم
عطیه هراتی‌مطلق، مدیر روابط عمومی انتشارات به نشر در رابطه با نمایشگاه گفت: نمایشگاه در نیمه اول، شور و حال کمتری داشت و با استقبال چندانی مواجه نبودیم. من و عموم همکارانم امسال با این مسأله روبه‌رو شدیم، ولی در نیمه دوم وضعیت بهتر شد. ضمن این‌که در این دوره نمایشگاه مجازی قوت بیشتری گرفته و به شکلی صعودی استقبال بیشتری ثبت کرده است.هراتی ضمن قدردانی از تلاش برگزار کنندگان نمایشگاه کتاب افزود: من در این دوره احساس کردم مسئولان نمایشگاه مثل سال‌های گذشته در دسترس نیستند و در بطن این رویداد دیده نمی‌شوند. تیم خانه کتاب و برگزار‌کنندگان نمایشگاه تغییر کرده‌اند و بی‌نظمی‌هایی مشاهده شد که گاهی به اختراع چرخ از اول شبیه بود. به نظر می‌رسد تیم حاضر از تجربیات مسئولان پیشین نمایشگاه استفاده نکرده است!
وی گفت: مکان سرای اهل قلم تغییر داده شده بود و باعث ریزش مخاطب در نشست‌ها بود. سال گذشته گوشه‌های نقد در شبستان اصلی عاملی برای برگزاری نشست‌ها با شور و حرارت بیشتر بود. امسال نشست‌ها به طبقه فوقانی منتقل شد که کار درستی نبود، برای برگزاری نشست‌ها باید از فضای نمایشگاه و حضور مردم حداکثر استفاده را می‌کردند. هراتی‌مطلق گفت‌و‌گو با قفسه کتاب را با یک انتقاد فرهنگی پایان برد: اگر نشست‌های خوبی برگزار نشود و افراد سرشناس و چهره‌های ادبی که همنشینی با آنها لذت‌بخش است در نمایشگاه حضور پیدا نکنند، چرا باید نمایشگاه برگزار کرد؟ اگر می‌خواهیم نمایشگاه کتاب تهران به عنوان رویدادی فرهنگی و تنها رویداد کتابی بزرگ کشور حفظ شود، باید به مشوق‌های جدی برای حفظ و افزایش مخاطب فکر کنیم.
   
غرفه‌های نامرغوب سهم ناشران آثار مرغوب
کتایون رجبی‌‌راد، نویسنده، پژوهشگر و مدیر انتشارات نسیما در انتقاد از برخی تصمیمات برگزار‌کنندگان نمایشگاه کتاب تهران گفت: در این دوره روند ثبت نام و گرفتن غرفه‌ها به قاعده بود و با تاخیر روبه‌رو نشدیم و ناشران از این جهت اذیت نشدند، ولی نکات دیگری هست که حتما باید در رابطه با آن موارد اصلاحاتی انجام بگیرد. اولین مسأله بازرسی در ورودی نمایشگاه بود. ما هم مثل همه مردم تابع قوانین هستیم. حتما ضرورتی وجود دارد که بازرسی را توجیه می‌کند، ولی در چنین مواردی وقتی به هر دلیلی نیاز به چنین اقداماتی وجود دارد، برای بازرسی از کیف خانم‌ها از ماموران زن استفاده می‌شود. ما بچه مسلمانیم و مسأله ورود به محیطی فرهنگی است، شایسته نیست کیف خانم‌ها توسط آقایان بازرسی شود.وی در پاسخ به خبرنگار قفسه کتاب در رابطه با جانمایی غرفه‌ها توضیح داد: غرفه رادیو نبش راهرویی قرار داشت که ما و بسیاری از ناشران انقلابی در این راهرو حضور داشتیم. صدای بلندگوی این غرفه بازدید ما را مختل کرده بود. آیا من به عنوان یک ناشر اجازه دارم در محیط نمایشگاه با استفاده از یک سیستم صوتی کتابهایم را معرفی و تبلیغ کنم؟ بخاطر این که در محیط اثر آن صدای بلند، صدای ما به مخاطبانمان برسد مجبوریم در گوش هم فریاد بزنیم!
این فعال صنعت نشر در ادامه افزود: ما ناشران انقلابیم و موضوع کتاب‌های ما معرفی شخصیت‌های برجسته‌ای چون حاج قاسم و شهید رئیسی است. روا نیست مخاطبان به دلیل صدای بلند رادیو این بخش را دور بزنند و از این غرفه‌ها بازدید نداشته باشند! جانمایی غرفه رادیو ایراد داشت و متاسفانه دیگر غرفه‌ها نیز بر اساس حروف الفبا چیده نشدند و این بی‌عدالتی آشکاری بود که به ضرر برخی از ناشران تمام شد.کتایون رجبی‌‌راد در پایان گفت‌و‌گو مطرح کرد: ناشران همکاران خود را می‌شناسند. ما می‌دانیم کدام انتشارات مورد حمایت ویژه است. از این رو وقتی برخی از غرفه‌های نامرغوب سهم ناشران آثار مرغوب است و برعکس، می‌توان این موضوع را طرح کرد که آیا پای رانت در صنعت نشر به نمایشگاه کتاب هم رسیده است!

برای فروش بهتر، به جای بهتر نیاز است!
محمود اکرامی‌‌فر،سرپرست انتشارات موسسه جام‌جم با انتقاد ازپرداخت پررنگ به فروش کتاب در نمایشگاه‌های کتاب گفت:تکلیف نمایشگاه با خودش روشن نیست وهمین مسأله باعث بروز و ظهورنگاه‌های متفاوتی شده است.ابتدا باید مشخص شود این رویداد نمایشگاه کتاب است یا فروشگاه کتاب؟!
اکرامی‌فر در این رابطه افزود:بیشتر افرادی که درباره نمایشگاه نظر می‌دهندوانتقاد یا اظهار لطف دارند، اززاویه فروشگاه بودن به این رویداد می‌نگرند. فروشگاه بودن این برنامه بزرگ فرهنگی اجازه نمی‌دهد نقد و نظر ما معطوف به نمایشگاه کتاب باشد. مسئولان و برگزار کنندگان نمایشگاه نیز بین فروشگاه بودن و ویژگی فروش کتاب با برگزاری نمایشگاه و الزامات آن گرفتارند. نمایشگاه کتاب نباید جایی برای عرضه فیزیکی کتاب باشد، همان‌طور که دیگر نمایشگاه‌ها مثلا نمایشگاه خودرو چنین برگزار می‌شود.وی درباره بازگشت نمایشگاه کتاب به ماموریت اصلی خود پیشنهاد داد: اگر این رویداد نمایشگاه کتاب است، باید مولفان و ناشران همدیگر را پیدا کنند، اولویت‌های تولید کتاب بحث و قراردادها منعقد شود. جلسات نقد و بررسی جریان تولید کتاب از ایده تا فروش وحتی خواندن کتاب باید در نمایشگاه به صورت اصل و مبنای این رویداد فرهنگی قرار گیرد.اکرامی‌فر گفت: در نمایشگاه کتاب عملا با فروشگاه کتاب روبه‌رو بودیم. غرفه‌ها واگذار می‌شود و از ابتدا بر سر دو نبش و سه نبش بودن غرفه‌ها بحث داریم، چون به‌خاطر فروش بهتر، به جای بهتر نیاز است.این فعال صنعت نشر اضافه کرد: گاهی که ناشری برای گفت‌و‌گو با مولف فرصت پیدا می‌کند اما می‌بینیم در غرفه‌ها جایی برای نشستن و گفت‌و‌گو نیست یا ازدحام خریداران اجازه نمی‌دهد.به این ترتیب گپ وگفت درباره تمام مسائل و موضوعاتی که نمایشگاه برای بحث و تبادل نظر درباره آنها برگزار شده به ایام بعد ازنمایشگاه موکول می‌شود.وی با انتقاد از روند برگزاری نشست‌های فرهنگی در جریان نمایشگاه کتاب گفت: جلسات نقد و رونمایی باید متناسب با ظرفیت و توانایی نمایشگاه باشد.جلسات بسیاری برگزارشدکه متاسفانه به دلیل ماهیت فروشگاه بودن نمایشگاه،تمام جلسات با مخاطبان کمی روبه‌رو بود و عموم مخاطبان گذری و فاقد اطلاعات راجع به موضوع مورد طرح بودند. درمورد این برنامه‌ها انتظار بیشتری وجود دارد ولی اتفاقی که شاهدش هستیم کیفیت ندارد و متناسب با مخاطب برنامه‌ریزینشده است. محمود اکرامی‌‌فر در پایان سخنان خود یادآور شد: دوستان می‌گویند نمایشگاه سال به سال خلوت‌تر می‌شود، این دریافت درستی است ولی به معنی استقبال کمترمردم از کتاب نیست.رونق فروش اینترنتی کتاب باعث ایجاد چنین فضایی شده که به خودی خود امیدوار کننده است. ضرورت جامعه مبتنی بر دانش روز و سوادرسانه‌ای همین است که تردد در شهر کمتر شود.