تجاوز به نظام حقوقی جهانی

در این چارچوب، ایران این حق را دارد از آمریکا بابت تجاوز صورت‌گرفته درخواست جبران خسارت کند، اما مسأله اصلی در این میان، نبود یک سازوکار اجرایی مؤثر در نظام بین‌الملل برای احقاق این حق است. متأسفانه در ساختار کنونی حقوق بین‌الملل، سازوکار مستقلی برای رسیدگی به دعاوی میان کشور‌هایی که روابط دیپلماتیک ندارند یا عضو نهاد‌های داوری مشترک نیستند وجود ندارد. 

در این ارتباط گفت‌وگویی با دکتر حسین میرمحمدصادقی، حقوقدان و استاد دانشگاه داشته‌ایم تا ابعاد حقوقی جنگ ۱۲ روزه را مورد ارزیابی قرار دهیم. 
متن این مصاحبه در ادامه آمده است:

طی حملات اسرائیل در جنگ ۱۲روزه چه مصادیقی از جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت را می‌توان برشمرد؟
آنچه توسط رژیم‌صهیونیستی علیه ایران انجام شد، شامل چند جنایت بین‌المللی بود که در رأس همه آنها، جرمی است که تحت عنوان تجاوز ارضی شناخته می‌شود؛ جرمی که در محاکم پس از جنگ جهانی دوم، یعنی توکیو نیز علیه جنایتکاران نازی و بعضا ژاپنی مطرح شد و تحت عنوان جرائم علیه صلح از این نوع جنایات صحبت شد. 
تعریف این جنایت در اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی مستقر در لاهه آمده است؛ بدین صورت که یک دولت علیه تمامیت ارضی و استقلال کشور دیگر، به عمل تجاوزکارانه اقدام کند که مصادیق مختلف عمل تجاوزکارانه نیز ذکر شده است. ازجمله بارزترین آن تعرض هوایی به قلمرو کشور است. درواقع در این‌که این جنایت توسط رژیم صهیونیستی رخ داده هیچ تردیدی وجود ندارد. 
در کنار این، جنایات بین‌المللی دیگری نیز اتفاق افتاده. بمباران مناطق مسکونی یا مراکز علمی و فرهنگی و به قتل رساندن افراد غیرنظامی، همه این‌ها می‌توانند عنوان جنایات جنگی متعددی را به اقدامات مختلفی که اسرائیل در این حملات انجام داده بدهند. برخی از این اقدامات آن‌قدر شنیع بوده که از منظر من، حتی عنوان جنایت علیه بشریت نیز نسبت به برخی از اقدامات قابل اطلاق است. 

رژیم صهیونیستی همواره از دفاع پیش‌دستانه به‌عنوان توجیه حملات خود استفاده می‌کند. از نظر حقوق بین‌الملل، دفاع پیش‌دستانه چه شروطی دارد و چرا این استدلال را در مورد حمله به ایران غیرقابل پذیرش است؟
یکی از دلایلی که رژیم اسرائیل همواره در مقابل تجاوزات خود در لبنان، فلسطین و سایر کشور‌های عربی و حتی ایران مطرح می‌کند، موضوع دفاع پیش‌دستانه است. این رژیم ادعا می‌کند که با توجه به تهدید‌هایی که از سوی ایران احساس می‌کند، اقداماتی انجام داده است و بر این اساس، عمل خود را مشروع می‌داند.
این موضوع معلوم است که به هیچ‌وجه پذیرفته نمی‌شود؛ اگر ما بپذیریم که دفاع پیش‌دستانه از مصادیق دفاع مشروع است، شرایط متعددی دارد، در حالی‌که زمانی که ما مشغول مذاکره بودیم، هیچ تهدیدی متوجه آن رژیم نبود. به نظر من، اساسا همان مذاکرات نیز یک دام بود که می‌خواستند ایران را متهم کنند که حمله انجام نشده و بعد حمله انجام شد. البته خود اصل مذاکره به نظر من تصمیم بسیار خوبی بود و جلوی هر بهانه‌ای را گرفت. بنابراین، در این‌که این جنایات بین‌المللی در جریان این حمله و یورش اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران رخ داده، تردیدی وجود ندارد. اما مساله دوم که مطرح می‌شود، نحوه چگونگی پیگیری این موارد است؛ چه از نظر تنبیه متجاوز و چه در راستای مطالبه غرامت به خاطر خسارات وارد شده. 

از منظر حقوق بین‌الملل چه مبانی حقوقی برای مطالبه غرامت جمهوری اسلامی از اسرائیل و آمریکا وجود دارد؟
در صحنه بین‌المللی، در این زمینه خلأ‌ها و نواقص زیادی وجود دارد. البته، برای رفع برخی از این نواقص بود که از سال ۲۰۰۲ دادگاه کیفری بین‌المللی یا ICC در شهر لاهه هلند شروع به کار کرده و الان ۲۳ سال از عمرش می‌گذرد. مواردی به هر حال ارجاع شده و اشخاصی به ارتکاب یکی از جنایات چهارگانه (تجاوز ارضی، جنایات جنگی، جنایات علیه بشریت و نسل‌کشی) محکوم شده‌اند. بنابراین، یکی از راه‌ها معمولا در ارتکاب جنایت بین‌المللی، ارجاع مسأله به دادگاه کیفری بین‌المللی است. منتها این طبعا یک مقدار محدودیت‌هایی دارد. 

محدودیت‌های مورد نظر شما مربوط به این است که ایران و اسرائیل به اساسنامه دادگاه کیفری بین‌المللی نپیوسته و صلاحیت آن را نیز نپذیرفته‌اند؟
بله، در حالی که طبق اساسنامه ICC، در صورتی رسیدگی می‌کند که یا کشور محل وقوع جرم، یا کشور متبوع متهم و مرتکب، به اساسنامه پیوسته باشد و درواقع صلاحیت ICC را پذیرفته باشد که در اینجا این اتفاق نیفتاده؛ نه ایران به‌عنوان کشور محل ارتکاب جرم، صلاحیت را پذیرفته و نه اسرائیل به‌عنوان واحد سیاسی که متهمین و مرتکبین تبعه آن کشور هستند این صلاحیت را پذیرفته است. 

در چنین شرایطی راهکار‌های جایگزینی پیش‌بینی شده است؟
در اساسنامه یک چیزی پیش‌بینی شده تحت عنوان پذیرش صلاحیت موردی؛ یعنی اگر کشوری هم مثلا صلاحیت ICC را نپذیرفته باشد، می‌تواند به ICC بگوید که به‌رغم این‌که صلاحیت را نپذیرفتم، ولی در این مورد خاص صلاحیت می‌پذیرم و درخواست دخالت دادگاه کیفری را دارم. 

تجارب مشابهی در این زمینه وجود دارد؟
در سال‌های گذشته، فلسطین این اقدام را انجام داد و در حال حاضر فلسطین به عضویت ICC درآمده است. البته این موضوع نوعی شمشیر دو لبه است؛ برای مثال اگر فرض کنیم دولت ایران چنین اقدامی انجام دهد، ICC صلاحیت رسیدگی پیدا می‌کند، نه این‌که صرفا فردی مانند نتانیاهو تحت تعقیب قرار گیرد. بلکه، صلاحیت برای مداخله در این موارد به ICC داده می‌شود. در این صورت، ممکن است حتی ادعا شود مسئولانی در ایران نیز مرتکب اقداماتی شده‌اند، همان‌طور که در رابطه با فلسطین اتفاق افتاد. در آن زمان ICC علیه نتانیاهو و یحیی سنوار اقدام کرد، ولی پس از شهادت او، موضوع منتفی شد. بنابراین، این نوع اقدام نیز قابل طرح است، هرچند همان‌طور که گفتم، شمشیر دو لبه‌ای است. راه دیگر این است که به نهاد دیگری از سازمان ملل، یعنی دیوان بین‌المللی دادگستری (آی‌سی‌جی) که مقر آن در لاهه است، شکایت شود. 

چه تفاوت‌هایی بین صلاحیت و روند بررسی پرونده‌ها در دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) و دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) وجود دارد و این تفاوت‌ها چگونه بر امکان پیگیری حقوقی ایران علیه دولت‌های متخاصم تأثیر می‌گذارد؟
اینجا یک دولت می‌تواند علیه دولت دیگری شکایت کند، منتها اشکالش این است که دولتی را می‌توان در این دیوان بین‌المللی دادگستری مورد شکایت قرار داد که صلاحیت دیوان را یا به‌طور کلی و یا موردی بپذیرد. دولتی را در آنجا نمی‌توان مورد شکایت قرار داد مگر این‌که، مثلا هر دو دولت عضو یک کنوانسیونی باشند که آن کنوانسیون و معاهده صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری را برای حل اختلاف بین اعضا شناسایی کرده باشد. 
مثلا مواردی اتفاق افتاده در رابطه با کنوانسیون‌های مربوط به امنیت هوانوردی که، چون هم ایران و هم آمریکا، مثلا عضو بودند، دولت ایران وقتی هواپیمای ایرباس ایرانی توسط آمریکا هدف قرار گرفت، شکایتی را در دیوان دادگستری مطرح کرد که درواقع به مصالحه بین دو کشور انجامید، چون هر دو عضو کنوانسیون امنیت هوانوردی غیرنظامی بودند و در خود کنوانسیون پیش‌بینی شده بود که اختلاف بین اعضا در آنجا مطرح شود؛ لذا شکایتی علیه آمریکا در آنجا مطرح بود. 

در ارتباط با مطالبه غرامت ایران می‌توان به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو استناد کرد؟
کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ درباره جنگ‌ها، حالت‌های مخاصمه و روابط جنگی دولت‌هاست. در این کنوانسیون‌ها نیز، هر دو دولت، شامل ایران و اسرائیل، کنوانسیون‌ها را پذیرفته‌اند، اما همچنان مشکلی که وجود دارد. در این کنوانسیون‌ها، دولت‌ها تشویق شده‌اند که اختلافات خود را از طریق مذاکره، کدخدامنشی، میانجی‌گری یا در صورت عدم موفقیت، ارجاع آن‌ها به دیوان بین‌المللی دادگستری حل‌وفصل کنند؛ بنابراین الزام قانونی برای شکایت مستقیم در این مراجع وجود ندارد، و این موضوع ممکن است مشکلات عملی ایجاد کند.

نقش شورای حقوق‌بشر سازمان ملل و اثر احتمالی پیگیری شکایت از اسرائیل در این شورا در ارتقای جایگاه یا اعتبار بین‌المللی ایران تا چه میزان مؤثر و تضمین‌شده است؟
این نیز یک راه دیگر است. در هر حال، اقدامات اسرائیل به نوعی موازین حقوق‌بشر را نقض کرده، بنابراین نهادی در سازمان ملل تحت عنوان شورای حقوق‌بشر وجود دارد که می‌توان در آنجا مسائل مربوطه را مطرح کرد و شکایت‌هایی مثلا از طریق گزارشگران ویژه که برای موضوعات مختلف تعیین شده‌اند، ارائه داد. هرچند این فرآیند چندان تضمین‌شده نیست، اما در صورت محکومیت یک کشور در این شورا، اعتبار آن کشور ممکن است تحت تأثیر منفی قرار گیرد.

سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت گزارش به‌روز شده‌ای درباره جزئیات خسارات وارده ناشی از تجاوز نظامی گسترده و بی‌دلیل رژیم اسرائیل و شهادت ۱۱۰۰ شهروند بی‌گناه و مجروح‌شدن بیش از ۵۷۰۰ نفر را ارائه کرد. در این ارتباط شورای امنیت می‌توان گزینه مناسبی برای پیگیری جنایات اسرائیل و آمریکا باشد؟ 
راه دیگری که در رابطه با جنگ بین عراق و کویت اتفاق افتاد، بحث شورای امنیت است که در شورای امنیت اگر قطعنامه‌ای صادر و کشوری متجاوز اعلام شود، ممکن است شورای امنیت قطعنامه‌ای صادر کند، از محل درآمد‌های آن کشور ابتدا خسارات کشور زیان‌دیده داده شود و سپس بقیه درآمد در اختیار آن کشور قرار گیرد. همان‌گونه که بحث نفت در برابر غذا در قضیه عراق و کویت به این ترتیب انجام شد که ابتدا، چون شورای امنیت عراق را متجاوز دانست و مقرر شد که نفت زیر نظر سازمان ملل و شورای امنیت به فروش برسد و از محل آن، خسارات کویت پرداخت شود. در چند سال پیش نیز آخرین قسط از این خسارت‌ها داده شد، در حالی‌که درخصوص ایران و عراق به‌رغم خسارات صد‌ها میلیاردی وارد شده، هنوز دولت نتوانسته غرامت از رژیم عراق و دولت عراق بگیرد. 
البته مشکل عملی این است که طبیعتا اگر چنین چیزی بخواهد در شورای امنیت علیه رژیم اسرائیل مطرح شود، با وتوی دولت آمریکا و برخی دولت‌های غربی دیگر مواجه می‌شود و طبیعتا این راه نیز به‌جایی نخواهد رسید. راه دیگر نیز، همین مذاکرات است که دولت‌ها چگونه با هم مذاکره کنند و به نتیجه برسند که آن هم به‌دلیل عدم ارتباط ایران و اسرائیل و یا با دولت آمریکا هم که ایران مقید است مذاکره غیرمستقیم داشته باشد راهکار عملی به نظر نمی‌رسد. 

راهکار عملی از نظر شما چیست؟
تنها راه عملی این است که روابط ایران با کشور‌های مختلف ارتقا یابد و از این بهبود روابط و میانجی‌گیری‌ها استفاده شود تا خسارات وارده را بتوان مطالبه کرد. یعنی از منظر حقوق بین‌الملل، ایران با توجه به مواردی که اشاره شد، راه‌هایی وجود دارد، اما هر کدام محدودیت‌ها و موانعی دارد، یا بعضا حالت شمشیر دو لبه دارد که ممکن است زمانی علیه خود ایران نیز به کار رود. 
در مجموع اگر بخواهیم خلاصه کنیم، راه روشن و خیلی دم‌دستی‌ای برای این‌که مطمئن باشیم می‌توانیم خسارت‌های‌مان را بگیریم وجود ندارد. همین تجربه نشان می‌دهد که راه‌های عملی سهل‌الوصول در روابط بین‌المللی در این موارد دور از دسترس است. 
البته توصیه‌ام این است که گروه‌هایی از طریق وزارت امور خارجه با همکاری دانشگاه‌ها و حقوقدانانی که در این حوزه‌ها به هر حال ورود دارند تشکیل شود و به طور دقیق‌تر مسائل مورد بحث قرار گیرد، شاید به راه‌حل‌هایی منتهی شود؛ ولی فعلا دورنما چندان مثبت نیست. 

معاون حقوقی صداوسیما طی روز‌های اخیر اعلام کرده که این معاونت پیگیری‌های حقوقی لازم را درخصوص حمله رژیم صهیونی به ساختمان شیشه‌ای و جبران خسارات وارده به رسانه‌ملی را در دستور کار دارد و مکاتباتی نیز در این زمینه انجام داده، در این ارتباط چه راهکاری وجود دارد؟ 
ممکن است در برخی از این موارد، مانند صداوسیما یا برخی مراکز هسته‌ای، نهاد‌هایی وجود داشته باشند که در آن‌ها چنین مواردی به طور خاص پیش‌بینی شده باشد که اگر مثلا به مراکز اطلاع‌رسانی یک کشور دیگر حمله شد، بتوان شکایت کرد و آن کشور نیز این را پذیرفته و یک نهاد داوری تعیین شده باشد. این موارد نیاز به بررسی دارد که آیا چنین سازوکار‌هایی وجود دارند یا نه، اما در هر صورت معتقدم آن چیزی که اتفاق می‌افتد این است که در نهایت ندای مظلومیت دولت و ملت ایران به گوش جهانیان برسد و رژیم اسرائیل بی‌اعتبار شود.