با اینکه این طرح مدتها مطرح بوده اما عزمی جدی برای عملیاتیکردن آن وجود نداشته و مسئولان ترجیح دادهاند در حد حرف به اجرای آن بسنده کنند.
دریاچه ارومیه، که روزی بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه بود، اکنون به یک بستر نمکی خشک و شکننده تبدیل شده است. این بحران، پیامدهای گستردهای دارد.بستر خشکشده دریاچه ارومیه، منبع تولید ریزگردهای نمکی است که کیفیت هوا و سلامت میلیونها نفر در مناطق اطراف آن تا حوالی زنجان و قزوین را تهدید میکند. این نمکها میتوانند باعث افزایش بیماریهایی مانند فشارخون و سرطان پوست شوند.
کارشناسان معتقدند اگر شرایط به همین نحو پیش برود، باید شاهد تخلیه سکونتگاهها باشیم و برآوردها از مهاجرت حدود ۱۰میلیون نفر بهدلیل از دستدادن معیشت و مشکلات زیستی حکایت دارد. ضمن اینکه صدها روستا در اطراف دریاچه در یک دهه گذشته خالی از سکنه شدهاند.این فاجعه سریع، ریشه در اقدامات انسانی دارد. ساخت ۸۰سد کوچک و بزرگ در حوضه آبریز، کشاورزی ناپایدار و مصرف ۴.۷میلیارد مترمکعب آب در این بخش و ساخت غیراصولی گذرگاه میان دریاچه که گردش طبیعی آب را مختل کرد، از عوامل اصلی این بحران هستند.
اصلاح قوانین الگوی کشت در مجلس
الگوی کنونی کشت در حوضه دریاچه ارومیه ناپایدار است و مدیر دفتر برنامهریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز با تایید این موضوع میگوید: «برای حفظ پایداری، حداکثر باید ۲ تا ۲.۵میلیارد مترمکعب آب مصرف شود، درحالیکه مصرف کنونی بخش کشاورزی بهتنهایی نزدیک به ۴.۷میلیارد مترمکعب است. تغییر الگوی کشت میتواند مصرف آب را تا ۴۰ درصد کاهش دهد.»
طی دهههای گذشته آذربایجانغربی رتبه اول منابع آبی در بین استانهای غیرساحلی را داشت، اما در سالهای اخیر بهدلیل تنش آبی و کمبود آب با مشکلات زیادی مواجه شده که مسئولان را مجبور کرده تا برنامه تابآوری و مقاومسازی کشاورزی در بخش آب را تهیه کنند.
در همین راستا رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجانغربی با اشاره به وضعیت دریاچه ارومیه و مصرف آب بالا در بخش کشاورزی به جامجم میگوید: «برای مدیریت این موضوع بحث جلوگیری از توسعه اراضی کشاورزی آبی و تغییر الگوی کشت را در دستورکار قرار دادهایم.»
محمدرضا اصغری با تاکید بر اصلاح و تسریع در روند اجرای قوانین الگوی کشت توسط مجلس شورای اسلامی ادامه میدهد: «کمیسیون کشاورزی مجلس با اصلاح قوانین در این بخش و افزایش ضمانت اجرایی آنها میتواند گام مؤثری در جهت افزایش بهرهوری و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی بردارد.»
کارشناسان معتقدند با اجرای جدی قوانین موجود، ازجمله برنامه هفتم توسعه و سند امنیت غذایی که بر صرفهجویی عظیم آب تأکید دارند، میتوان سالانه حدود سهمیلیارد مترمکعب حقابه برای دریاچه ارومیه تخصیص داد و آن را در افق ۱۰ساله به حالت تعادل رساند.
اقدام فوری و ضروری، رهاسازی آب از سدها بهخصوص در ماههایی مثل بهمن، اسفند و فروردین است تا آب به دریاچه برسد، نه اینکه به بهانه کشاورزی در پشت سدها نگهداریشود.
گسترش باغات، ممنوع!
استاندار آذربایجانغربی بر ضرورت اصلاح الگوی کشت و شیوههای آبیاری بخش کشاورزی استان برای احیای دریاچه ارومیه تاکید کرده و با اشاره به کاهش خطر آب در بخش سفرههای زیرزمینی میگوید: «بدون تغییر در روشهای فعلی نمیتوان به احیای دریاچه ارومیه و پایداری منابع آبی دستیافت و این تغییر باید همزمان با حفظ معیشت کشاورزان و ایجاد درآمدهای جایگزین انجام شود.»
رضا رحمانی با بیان اینکه کشاورزی آذربایجانغربی باید به سمت بهرهوری، ارزشافزوده و حفظ منابع آبی حرکت کند، به برنامهریزی علمی برای تغییر الگوی کشت نیز گریزی زده و خاطرنشان میکند: «درآمدهای جایگزین همچون توسعه صنایع فرآوری محصولات کمآببر، سرمایهگذاری در گردشگری کشاورزی و استفاده از ظرفیتهای مرزی برای صادرات محصولات، میتواند ضمن ایجاد اشتغال پایدار، مسیر احیای دریاچه ارومیه را نیز هموار کند.»
این مسئول تاکید کرد که از گسترش باغات در عرصههای منابع طبیعی نیز باید جلوگیری شود.
تضاد اقدامات دستگاهها
کارشناسان معتقدند ایجاد پایگاههای نوآوری در شهرستانهای مختلف برای معرفی محصولات کمآببر به کشاورزان، توسعه آبیاری میکرو یا نوار تیپ در مزارع سبزی و صیفی و چغندر و تغییر تاریخ کشت محصولاتی مانند حبوبات از بهاره به پاییزه برای استفاده از بارانهای این فصل ازجمله راهکارهای عملیاتی برای حفظ منابع آب موجود است.
تجربه نشان داده پروژههایی که بدون مشارکت و نیازسنجی از کشاورزان اجرا شده، حتی با ۹۰درصد پیشرفت فیزیکی، به بهرهبرداری نرسیدهاند. الگوی مشارکتی جدیدی با همکاری سازمانهای بینالمللی مانند فائو در حال اجراست که در طرحهای پایلوت، مصرف آب را تا ۴۰درصد تنها با اصلاح روشهای آبیاری کاهش داده است.
ناگفته نماند گاهی اقدامات دستگاههای اجرایی در تضاد با اهداف احیاست. احداث کارخانه قند در مهاباد نمونهای از این اقدامات است که انگیزه برای کشت چغندرقند بهاره که بسیار پرآب است را افزایش میدهد. همچنین، افزایش سطح زیر کشت باغات سیب در سالهای اخیر، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است.
یکی از نمایندگان مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی هم میگوید: با توجه به شرایط دریاچه ارومیه، کشت و آبیاری در این حوضه همچنان بهصورت سنتی و غرقابی انجام میشود و کشاورزان توان مالی برای مکانیزهکردن کشاورزی را ندارند. وی بر لزوم افزایش بهرهوری، احیای قناتها و مکانیزاسیون در بخش کشاورزی استان تأکید کرده و میافزاید: «برای صرفهجویی و مدیریت منابع آبی در استان باید با اعطای تسهیلات ویژه کمبهره به کشاورزان در راستای خروج کشاورزی استان از حالت سنتی به مدرن قدم برداریم.»
حاکم ممکان ادامه میدهد: «با توجه به ضرورت مکانیزهکردن آبیاری در بخش کشاورزی، وزارتخانه هنوز اقدام مؤثری انجام نداده و کشاورزان بهتنهایی قادر به انجام این کار نیستند. باید تسهیلات بدون بهره یا با سود کم ارائهشود.»