آلودگی در خزر موج می‌زند

دریاچه خزر از دیرباز با چالش‌‌های مختلفی روبه‌رو بوده، تخلیه فاضلاب استان‌های ساحلی به این پهنه آبی، صید بی‌رویه و ورود گونه‌های غیربومی تنها بخشی از مشکلاتی است که بزرگ‌ترین دریاچه جهان در سال‌های اخیر با آن مواجه است. این درحالی است که خزر میراث مشترک پنج کشور ساحلی به‌شمار می‌آید و گونه جانوری بسیاری در آن زندگی می‌کنند که البته هرکدام از این چالش‌ها، می‌تواند زیست این آبزیان را هم به خطر بیندازند.در چند سال اخیر سخن از کاهش تراز آب این دریاچه بسیار به میان آمده؛ موضوعی که فریبرز جمالی‌زاده، عضو هیات علمی پژوهشکده محیط‌زیست جهاد دانشگاهی در گفت‌وگو با جام‌جم دلیل آن را این‌گونه تشریح می‌کند: «به‌طور سنتی، باور علمی‌ای وجود دارد که دوره‌ چرخش آبی دریای خزر یک بازه‌ ۱۵۰ساله دارد؛ به این معنا که هر۱۵۰سال یک‌بار،آب خزرعقب‌نشینی یا پیشروی می‌کند و حجم آن کاهش یا افزایش می‌یابد؛ پس این دریاچه از الگویی دوره‌ای تبعیت می‌کند. اگر مبنا را بر همین فرض قرار دهیم،این عقب‌نشینی هیچ تضادیامشکلی برای خزرایجادنمی‌کند،زیراچنین تغییراتی درطول تاریخ بارهارخ داده و موجودات زنده و انسان‌هایی که در اطراف خزر زیست می‌کنند، توانسته‌اند خود را در ادوار مختلف با این پدیده سازگار کنند.»
     
دردسرهای تازه خزر
در سال‌های گذشته، سواحل و بنادر در کانون توجه قرار گرفتند و به همین دلیل نیز فعالیت‌های انسانی متعددی در این مناطق شکل گرفته است، به این شکل جمعیت نیز روز به روز در حاشیه خزر افزایش پیدا کرد. ‌
عضو هیات علمی پژوهشکده محیط‌زیست جهاد دانشگاهی در این‌باره می‌گوید: «امروزه در حوزه‌ پیرامونی خزر، فرآیند رشد جمعیت و فعالیت‌هایی که به تغییرات اقلیمی منجر می‌شوند، افزایش یافته‌‌. باوجود این، نمی‌توان با قاطعیت گفت که این تحولات قطعا الگویی مشخص را دگرگون کرده‌اند؛ چراکه همان‌گونه که دانشمندان معتقدند، در پدیده‌های کلان طبیعی نظیر دوره‌های ۱۵۰ ساله‌ خزر و خلیج‌فارس باید به‌دنبال الگوهای نوین اقلیمی باشیم.»
برخی کارشناسان معتقدند باید بررسی کرد که تغییرات اقلیمی، الگوهای این پدیده‌ها را چگونه تغییر داده‌اند و براساس آن، شاخص‌های جدید و قابل اتکایی تعریف شود. بدون تردید، دریای خزر نیز از این قاعده مستثنی نیست.بنابراین، آنچه امروز تحت عنوان «ورشستگی آبی خزر» مطرح می‌شود و آمارهای ارائه‌شده از سوی کارشناسان و مسئولان (که عمدتا مبتنی بر دوره‌های ۵۰ ساله هستند) باید با احتیاط تفسیر شوند. اگر قرار است به الگوهای نوین اقلیمی توجه کنیم، داده‌های گذشته دیگر به‌تنهایی قابل اعتماد نیستند و برنامه‌ریزی‌های آینده باید براساس الگوهای جدید حاصل از تغییرات اقلیمی انجام گیرد.
     
لزوم بازتعریف الگوهای مرتبط با خزر
چالش‌های مختلفی دریاچه خزر را نشانه گرفته‌اند و شرایط اقلیمی نیز مزید بر علت شده تا مشکلات متعددی این دریاچه را در معرض تهدید قرار دهد، جمالی‌زاده در این‌باره می‌گوید: «لازم است بازتعریفی در الگوهای مرتبط با خزر صورت گیرد. دوران فعلی کم‌آبی شباهت زیادی به بحران کم‌آبی سال ۱۳۵۰ و زمانی‌که خزر عقب‌نشینی کرده بود، دارد؛ علاوه‌بر این، ممکن است شرایط مشابه سال ۱۳۶۵ شود که دوره‌ پرآبی خزر را شاهد بودیم. براساس الگوهای نوین اقلیمی، اگر خزر از این چرخه‌ها پیروی کند، باید انتظار داشته باشیم که طی ۱۵ سال آینده با دوره‌ای از پرآبی مواجه شویم، به‌گونه‌ای که حاشیه‌های شمالی و جنوبی در معرض آب‌گرفتگی قرار گیرند‌.» 
به گفته این کارشناس، وضعیت فعلی، مشابه سال ۱۳۵۰ است؛ عقب‌نشینی آب و تغییر تراز خزر. این‌که این الگو باردیگر تکرار یا تحت‌تأثیر الگوهای نوین اقلیمی دچار دگرگونی شود، موضوعی است که نیازمند بحث و بررسی دقیق‌تر است.
     
آب‌های آلوده!
از جمله معضلات دیگر دریای خزر، آلودگی آبی و ساحلی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از هزار چاه نفت در دل دریاچه خزر وجود دارد و حدود صد سکوی نفتی، در حال تولید روزانه ۳۵۰هزار بشکه نفت هستند. 
اکتشاف منابع جدید، حفاری نفتی و سرریز نفت از چاه‌ها از عمده عوامل آلودگی نفتی این دریاچه به‌شمار می‌آیند. حمل مواد نفتی توسط کشتی‌های فرسوده‌ و دارای تانکرهای کوچک، موجب نشت مواد آلاینده به دریا می‌‌شود. این آلودگی، حیات آبزیان و دیگر موجودات دریایی را به خطر می‌اندازد. برخی کارشناسان تاکید می‌کنند که دریاچه خزر به لحاظ آلودگی در شرایط بحرانی است و سالانه ۱۲۲هزار تن مواد آلاینده نفتی فقط به دلیل استخراج، وارد این پهنه آبی می‌شود. این درحالی است که فلزات سنگین و ترکیبات آلی حلقوی، خاصیت تجمع بیولوژیکی دارند و از طریق زنجیره غذایی به رأس هرم یعنی انسان انتقال پیدا می‌کنند. این موضوع می‌تواند سلامت انسان‌ها و اکوسیستم را تهدید کند.
عضو هیات علمی پژوهشکده محیط‌زیست جهاد دانشگاهی در این‌باره می‌گوید: «آلودگی‌های ساحلی که در کرانه‌های مختلف این دریاچه مشاهده می‌شود، از شمال تا شرق و غرب، مسأله‌ای جدی به‌شمار می‌آید. این آلودگی‌ها به اکوسیستم خزر و آبزیان آن آسیب زده؛ به‌گونه‌ای‌که لاشه فوک‌های خزری را در ساحل مشاهده می‌کنیم. این پدیده نتیجه‌ همان تغییرات زیست‌محیطی و وجود فلـزات سنگین در بدن آبزیان است.»
     
آیا خزر خشک می‌شود؟
کاهش تراز آب دریاچه خزر، هشدارهایی از سوی کارشناسان را به همراه دارد؛ چراکه از نظر برخی با سرعت فعلی، آب دریای خزر تا پایان قرن بین ۹ تا ۱۸ متر پسروی خواهد کرد. این پسروی وسیع، به‌ویژه در بخش شمالی کم‌عمق دریاچه (حدود پنج متر عمق)، زمینه را برای خشکی آن فراهم می‌کند. هرچند عمق دریای خزر در بخش جنوبی و محدوده ایران به ۱.۰۲۵متر نیز می‌رسد اما سواحل شمالی ایران با عقب‌نشینی صدها متری مواجه خواهد شد. این درحالی است که جمالی‌زاده معتقد است: «با این همه، منابع آبی خزر در حال حاضر همچنان قابل‌قبولند و نباید نگران خشک شدن کامل دریاچه بود. این نگرانی تنها در صورتی موجه خواهد بود که الگوهای طبیعی دچار تغییرات بنیادی شوند و فرآیندی بلندمدت و پایدار از کاهش آب دریاچه شکل گیرد.» 
در این میان، اما چالش‌های دریاچه خزر تنها موجب آسیب به اکوسیستم آن و همچنین محیط‌زیست نمی‌شود، بلکه تبعات اقتصادی نیز دربردارد.