مهدویت، سرمایه فرهنگی بزرگ

اعتقاد به آموزه مهدویت از توانمندترین عوامل پویایی، رشد و بالندگی جامعه اسلامی است که آن را از فروغلتیدن در فسادها و تباهی‏ها حفظ می‌کند. سوگمندانه باید گفت این باور در طول تاریخ با اندیشه‌ها و برداشت‌های متفاوتی روبه‌رو شده و رفته‌رفته بر چالش و آسیب‌های آن به مرور زمان افزوده شده است.

در عصر کنونی که جامعه ما به شکل روزافزونی به این باور روی آورده است، ضرورت شناسایی این آسیب‌ها و آفت‌ها، بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود و لازم است ضمن ترویج و توسعه فرهنگ مهدویت، این موضوع نیز مورد توجه جدی قرار گیرد.

بی‌گمان در صورت توجه به آفت‏ها و رفع اختلال‏های مفهومی و مصداقی وارد شده در این حوزه، می‏توان از این فرهنگ به عنوان موثرترین و کارآمدترین عنصر برای حرکت در مسیر حق بهره جست و با آن، نسل حقیقت‌خواه را برای رسیدن به آن تحول بزرگ و جهانی آماده ساخت. بنابراین مهم‌ترین گام برای فراهم کردن نگرش درست به مباحث مهدوی، ارائه آگاهی‌های بایسته و پرهیز از گمانه‌های نادرست است.

بی‌تردید در میان آموزه‌های مهدویت هرکدام به فراخور جایگاه و تاثیربخشی، حجم توجهات بیشتری به خود جلب کرده و زمینه‌ساز برداشت‌های گوناگونی چه در مقام مفهومی و چه در مقام مصداقی و تطبیقی شده است. در میان مباحث مهدویت، آموزه‌های انتظار، نشانه‌های ظهور و شرایط ظهور ازجمله آموزه‌های پرطرفدار و پرمناقشه‌ای است که بیشترین حجم مطالب سخنرانی‌ها و همایش‌های مهدویت را به خود اختصاص داده و بیشترین سوء‌برداشت‌ها و سوء‌تفاهمات را به همراه داشته است.

نمونه کوچک آن همین سخنرانی ای بود که در ایام سوگواری سیدالشهدا(ع) درباره تحقق قواعد ظهور مطرح گردید که با نقد و انتقادات مختلفی مواجه شد. در اینجا لازم است برای تنویر اذهان مخاطبان و نیز جهت رفع ابهامات و سوء‌برداشت‌ها با نگرش علمی به تبیین و روشنگری پرداخته و با طرح سه نکته به صحت و سقم آن بپردازیم.

اول: قواعد ظهور یعنی شرایط ظهور

به نظر می‌آید اشکالی بر قواعد ظهور و طرح بحث پیرامون آن وارد نباشد، زیرا قواعد ظهور همان شرایط ظهور است و شرایط ظهور نیز همیشه مورد گفت‌وگوی اندیشمندان و عالمان گذشته نظیر سیدمرتضی و شیخ طوسی و خواجه نصیر‌الدین طوسی و... بوده و در دوران معاصر نیز بزرگانی چون سیدمحمد صدر و.... به آن پرداخته‌اند.

شیخ طوسی(ره) در کتاب غیبت چنین آورده است:

«آنچه در اینجا بیان می‌کنیم، مواردی است که سیدمرتضی(ره) آن را در کتاب الذخیره و ما در کتاب تلخیص الشافی به بیان آن پرداخته‌ایم که تصرف امام (حضور و ظهور امام) به سه‌گونه انجام شدنی است:

اول؛ آنچه به خدا ارتباط دارد، ایجاد ‎آ‎فرینش امام است.

دوم؛ آنچه به امام ارتباط دارد، مسئولیت رهبری و امامت و به انجام رساندن آن است.

سوم؛ آنچه به ما مردم ارتباط دارد، تصمیم به یاری و پشتیبانی امام و تسلیم بودن برابر فرمان اوست.»¹

بعد ایشان تاکید دارند شرط اول و دوم تحقق پیدا کرده است و تنها یک شرط مانده تا بستر رخداد ظهور فراهم شود که آن همان وظیفه و رسالت مردم است. یعنی اگر یاری و آمادگی مردم (در واقع شرط ظهور و قاعده ظهور است) تحقق پیدا کند، ناگزیر ظهور نیز تحقق پیدا می‌کند.

همین مطلب را خواجه نصیرالدین طوسی(ره) با بیان دیگر در کتاب تجرید الاعتقاد مطرح نموده است.

علامه حلی(ره) در کشف المراد در شرح سخن خواجه بحث لطف بودن امام را مطرح کرده و می‌گوید: اگر می‌بینیم الان مردم از این لطف الهی محروم هستند، یعنی ظهور امام زمان(ع) را در میان خود ندارند به خاطر کوتاهی و عدم آمادگی است که به مردم بازمی‌گردد. «فکان منع اللطف الکامل منهم، لامن الله تعالی و لامن الامام»²

سیدمحمد صدر(ره) در کتاب غیبت کبری، شرایط ظهور را به اقسام چهارگانه تقسیم کرده و یکی را مربوط به خدا و دیگری را مربوط به امام و دوتای دیگر را مربوط به مردم دانسته است و اذعان می‌دارد آن چیزهایی که مربوط به خدا و امام است، تحقق پیدا کرده و آنچه مربوط به مردم است تحقق پیدا نکرده است.³

پس بسیاری از اندیشمندان و علمای گذشته و معاصر، تحقق ظهور امام را مشروط به آمادگی مردم نموده‌اند که در صورت تحقق آنها ـ که شرط و قاعده ظهور تلقی می‌شوند ـ رخداد ظهور لحظه‌ای تاخیر نمی‌افتد، زیرا اصل فلسفه وجودی امام بر این است که ظهور کرده و در میان مردم باشد.

پس در یک کلام می‌توان گفت آمادگی مردم اساسی‌ترین شرطی است که اولا مربوط به مردم است و ثانیا مردم وظیفه دارند برای تحقق آن تلاش و کوشش نمایند. روایات مختلفی که در این خصوص از حضرات معصومین(ع) صادر شده به همین نکته اشاره دارند، مثلا اگر می‌بینیم آمادگی یاران خاص شرط ظهور دانسته شده⁴ یا معرفت و شناخت منتظران شرط ظهور تلقی شده است. همه به نحوی اشاره به آمادگی دارد و در واقع آمادگی مردم یگانه شرط و قاعده‌ای است که ظهور را به ارمغان می‌آورد. امیر مومنان علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: واعلموا أن الأرض لا تخلو من حجه‌لله عزوجل و لکن‌الله سیعمی خلقه عنها بظلمهم و جورهم و إسرافهم علی أنفسهم⁵ بدانید که زمین از حجت خدا خالی نمی‌ماند، اما خداوند در اثر ظلم و ستم و اسراف بر نفس (گناهان) مردم، آنان را از دیدن او کور و محروم خواهد ساخت ، یعنی حجتش را از چشم‌های خلق پنهان می‌کند.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که اولا اصطلاح قواعد ظهور همان شرایط ظهور است. ثانیا سخن گفتن پیرامون شرایط و قواعد ظهور با این مبنا هیچ اشکال و منعی ندارد. ثالثا موید این مطلب سخنان و بیاناتی است که از اندیشمندان و علمای گذشته در این خصوص به یادگار مانده است.

دوم: تحقق شرایط ظهور وظیفه مردم

ظهور امام زمان(عج) علاوه بر علائم و نشانه‌ها، دارای شرایط و زمینه‌هایی است. منظور از شرایط ظهور، پدیده‌هایی است که ظهور بدون تحقق آنها رخ نخواهد داد. بین دو مقوله شرایط و نشانه‌های ظهور تفاوت‌های اساسی وجود دارد که نشانه‌های ظهور تنها نقش مشیر را داشته و حتمیت عقلی ندار​د، یعنی خواه تحقق یابد یا تحقق نیابد، واقعه ظهور رخ خواهد داد، ولی شرایط ظهور، حتمیت عقلی دار​د، یعنی حتما باید اسباب و شرایط ظهور تحقق پیدا کند تا ظهور رخ دهد و همچنین ظهور همیشه وابسته به شرایط ظهور است،⁶ ولی در مورد نشانه‌های ظهور این‌طور نیست. پس تفاوت‌های اساسی میان شرایط ظهور با نشانه‌های ظهور عبارتند از:

1 ـ علائم ظهور، رخداد ظهور را به صورت احتمالی تخمین می‌زند، ولی شرایط ظهور، رخداد ظهور را به صورت قطعی نشان می‌دهد.

2 ـ تحقق ظهور بدون زمینه‌ها و شرایط آن غیرممکن است؛ اما تحقق ظهور بدون نشانه‌ها ممکن است.

3 ـ از آنجا که مجموعه شرایط ظهور، علت تامه ظهور است، اجتماع آنها برای تحقق ظهور ضرورت دارد. برخلاف نشانه‌ها که می‌توانند در بستر زمان پراکنده باشند.

4 ـ انسان‌ها در تحقق نشانه‌های ظهور مسئولیتی ندارند، اما در مورد شرایط ظهور آن قسمتی (آمادگی) که مربوط به آنهاست، وظیفه دارند بسترهای تحقق آن را فراهم نمایند.

بنابراین اولا، بحث قواعد و شرایط ظهور نه تداعی‌گر مساله انحرافی بابی‌گری است و نه قابل مقایسه با بحث ظهور صغرا و کبرا​ست.

ثانیا، نه‌تنها بحث قواعد و شرایط ظهور و طرح آن هیچ‌گونه اشکالی ندارد، بلکه لازم است باورمندان مهدوی و منتظران واقعی برای تحقق ظهور به دنبال شناخت و معرفی آنها و تحقق و اجرای آنها در جامعه باشند.

سوم: تعیین نصاب شرایط ظهور یعنی تعیین وقت ظهور

بی‌تردید از آنجا که زمینه‌سازی و بسترسازی ظهور جزو وظایف اصلی منتظران است و انجام این وظیفه نیز بدون آگاهی و معرفت ممکن نیست. پس لازم است منتظران واقعی به شرایط و بسترهای ظهور، ماهیت، چیستی و انواع و اقسام آن، علم و آگاهی داشته باشند.

اما حد نصاب شرایط ظهور چیست؟ آیا ما می‌توانیم ادعا کنیم آگاهی به حد نصاب شرایط ظهور داریم؟ یعنی بگوییم ظلم و جور فراگیر شده پس شرایط و قواعد ظهور شکل گرفته یا بگوییم در خاورمیانه انقلاب‌هایی رخ داده و در مردم آمادگی حاصل شده. پس شرایط ظهور محقق شده است؟ روشن است اگر این ادعا را داشته باشیم به نحوی برای رخداد ظهور زمان تعیین نموده‌ایم و به نحوی تکذیب روایت کذب‌الوقاتون را متوجه خود نموده‌ایم. زیرا آمادگی فراگیر و کامل مردم، شرط ظهور است و براساس داده‌های عقلی نسبت میان شرط و مشروط همان نسبت علت و معلول است یعنی با رخداد شرط، لامحال مشروط نیز تحقق پیدا می‌کند و زمانی، آمادگی مردم به صورت علت تامه رخ می‌نماید که به حد نصاب رسیده باشد و حد نصاب آمادگی، لامحال ظهور را به همراه دارد. پس هر کسی ادعا نماید که حد نصاب شکل گرفته و شرایط ظهور تحقق پیدا کرده است پس غیرمستقیم برای ظهور، زمان تعیین کرده است و این با مسلمات و قطعیات آموزه مهدویت در تهافت و تعارض است.

چنان که امام صادق(ع) به محمدبن مسلم می‌فرماید: هرکس وقت ظهور را برای تو معین نمود، از تکذیب آن ملاحظه مکن، چه که ما (در این خصوص) برای کسی وقت معین نمی‏کنیم.⁷

از مجموع این سخنان برداشت می‌شود که تعیین وقت ظهور ـ چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم ـ امری مذموم و ناپسند است و حضرات معصومین(ع) شدیدا از آن نهی کرده‌اند.

پانوشت‌ها:

1 ـ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص41

2 ـ علامه حلی، شرح تجرید الاعتقاد، ص285

3 ـ سیدمحمد صدر، غیبت کبرا، ص400

4 ـ‌ محمد نعمانی، غیبت نعمانی، ص307

5 ـ محمد نعمانی، غیبت نعمانی، ص144

6 ـ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص426

7 ـ صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، ج2، ص373

حسین الهی‌نژاد - پژوهشکده مهدویت و آینده‌پژوهی