دورخیز شهر‌سوخته برای ثبت جهانی

شهر‌سوخته یکی از شهر‌های قدیمی و متمدن فرهنگی در عصر خود بوده و محوطه‌ای منحصر به‌فرد در استان سیستان و بلوچستان است که قدمتش به بیش از 5000 سال قبل بازمی گردد و بالغ بر 300 تپه اقماری تاریخی در اطراف آن قرار دارد.

شهرسوخته که کاوش‌های باستان‌شناسی در آن از پیش از انقلاب آغاز شده است سال‌ها توسط هیات‌های ایرانی و خارجی بخصوص ایران و ایتالیا مورد فعالیت‌های پژوهشی قرارگرفته است. حاصل این کاوش‌ها کشف آثار بی‌شماری است که هرکدام شهرت جهانی دارد.

از این دست آثار می‌توان به اولین سیستم فاضلاب شهری، چشم مصنوعی، اولین جراحی مغز جهان و اولین تصویر انیمیشن دنیا اشاره کرد. به گفته کارشناسان، ساکنان شهر‌سوخته 1500 سال در این شهر سکونت داشتند و جمعیت آن حدود 5000 نفر در آن زمان تخمین‌زده می‌شود. در مدت زمانی که سکونت در این شهر رواج داشته تغییراتی نیز در شیوه‌های زندگی آنها به وجود آمده است. آثار به دست آمده نشان می‌دهد مردم این شهر به ماهیگیری، کشاورزی و فعالیت‌های صنعتی و تجاری اشتغال داشته‌اند.

در شهرسوخته منطقه صنعتی کشف شده است که مردم درآن زمان با آوردن سنگ لاجورد از منطقه بد اخشان افغانستان آن را صیقل داده و انواع ظروف را ایجاد می‌کردند.

به گفته پژوهشگران، براساس مستندات کشف شده باستان‌شناسی و جامعه‌شناسی، تجارت و بازرگانی، تاریخ شهرنشینی و شهرسازی، سیر تحول معماری، سیر تحول هنرها و فنون سنتی، تاریخ آغاز کتابت، تاریخ پزشکی و علوم وابسته به آن، تاریخ تحول ادیان، علم تغذیه، کشاورزی، دامداری، جانورشناسی و علوم وابسته، گیاه‌شناسی، زمین‌شناسی، فلزگری، سفالگری، جواهرسازی، بافندگی، خراطی و منبت‌کاری از جمله فنون و هنرهای قابل مطالعه در بقایای این شهر بزرگ باستانی است.

اما چرا به این شهر، شهر‌سوخته می‌گویند. برخی دلیل آن را آثار به دست آماده از آتش‌سوزی در این شهر می‌دانند، اما برخی دیگر دلیل آن را بروز خشکسالی و در نتیجه مهاجرت ساکنان از این منطقه دانسته‌اند، چراکه زمانی در اطراف شهر‌سوخته آب فراوانی وجود داشت و دریاچه هامون پرآب بود و زندگی مردم با دریاچه هامون گره‌خورده و ماهیگیری وکشاورزی از فعالیت‌های مردم این شهر بوده است، اما رفته‌رفته با بروز خشکسالی و عقب‌نشینی آب، ساکنان این شهر ناچار به مهاجرت از آنجا شده‌اند.

ساکنان شهر‌سوخته پس از مهاجرت از این منطقه، شهری پر از آثار تاریخی را به یادگار گذاشته‌اند که هم اینک پرونده ثبت جهانی آن به عنوان محوطه‌ای منحصربه‌فرد در استان سیستان و بلوچستان برای شرکت در اجلاس ۲۰۱۴ مرکز میراث جهانی ارسال شده است.

اظهارنظر مثبت نماینده یونسکو

ملک سنجرانی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان وبلوچستان درباره آخرین وضع این محوطه باستانی برای ثبت جهانی به «جام‌جم» گفت: مارکو بایونی، نماینده سازمان یونسکو بتازگی از شهر‌سوخته بازدید میدانی داشت که نتیجه این بازدید را در ماه‌های فروردین و اردیبهشت سال آینده اعلام خواهد کرد.

وی با اشاره به این‌که زیر ساخت‌های مورد نظر یونسکو برای ثبت جهانی فراهم شده است، گفت: با اظهارنظرهای مثبتی که بازرس یونسکو پس از بازدید از محوطه شهر‌سوخته داشت امیدواریم پرونده آن به ثبت جهانی برسد؛ البته امیدواریم ایرادی وارد نباشد، زیرا هر سوالی که در بحث حفاظت و بحث حقوقی مطرح شد کارشناسان و متخصصان ما پاسخ دادند و دفاع علمی نیز از سال گذشته انجام شده است. در بازرسی میدانی نیز نماینده یونسکو به دنبال این موضوع بود که آیا حفاظت بدرستی انجام می‌شود یا خیر.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان درباره اقدامات انجام شده در این محوطه گفت: یکی از شرایط ثبت، داشتن کارگاه و موزه است که علاوه برایجاد آن، بیش از 80 درصد بناهایی که در شهر‌سوخته کاوش شده بود را دوباره مرمت کردیم. همچنین حریم درجه یک و دو شهر‌سوخته علائم‌گذاری شد.وی افزود: همچنین مسیرهای گردشگری را به طول بیش از 8000 متر آماده و این مسیر را با شن‌ریزی، طناب‌کشی، نشانه‌گذاری و نصب تابلو برای راحتی بیشتر گردشگران داخلی و خارجی ساماندهی کردیم.

سنجرانی گفت: مرکز مدیریت بحران با استقرار امکانات و نیروهای انسانی از سازمان‌های جمعیت هلال احمر، اورژانس و آتش‌نشانی در شهر‌سوخته راه‌اندازی شد و در مجموع تمام زیرساخت‌های مورد نیاز برای حضور گردشگران خارجی در شهر‌سوخته سیستان آماده شده است.

وی افزود: هم اکنون 270 هکتارحریم درجه دو و 200 هکتار نیز حریم درجه یک شهر‌سوخته است و با توجه به چنین وسعتی می‌توان گفت شهر‌سوخته یکی از محوطه‌های بزرگ ایران است که شاید در جهان بی‌نظیر باشد، چرا که فقط در 120 هکتارآن آثار تاریخی وجود دارد.

سنجرانی با اشاره به این‌که 150 قطعه اثر کشف شده از محوطه شهرسوخته از موزه منطقه‌ای جنوب شرق در زاهدان به موزه شهرسوخته زابل منتقل شده است، گفت: بیشتر این آثار شامل انواع پارچه، مهرها، مجسمه‌های انسان و حیوان، سفال و زیورآلات ساخته شده از سنگ‌های قیمتی است.

وی اظهار کرد: برخی کمبودها ازجمله تجهیز و بازسازی کامل موزه، روشنایی و شیشه‌گذاری بر قبور نمونه‌های بازسازی شده از اجساد یافت شده در کاوش‌های شهرسوخته و همچنین کمبود نیروی انسانی رفع شده و اکنون 300 قطعه اثر در آن نگهداری می‌شود.

وی گفت: با توجه به نامزدی شهر‌سوخته برای ثبت جهانی بیش از 80 درصد مرمت این مکان باستانی که در 10 تا 15 سال اخیر بی سابقه بود در شش ماه گذشته انجام شد.

توقف کاوش‌ها

سنجرانی در پاسخ به این پرسش که تاکنون چند درصد این محوطه کاوش شده است، گفت: تاکنون در شهر‌سوخته چهار درصد کاوش صورت گرفته است که در این چهار درصد آثاری که به دست آمده جزو آثار نخبه جهان است و امید می‌رود با ثبت جهانی و کاوش‌های بیشتری که صورت می‌گیرد بتوان به آثار بیشتری دست یافت.

وی با اشاره به این‌که کاوش‌ها در محوطه باستانی شهر‌سوخته مدتی است به دلیل مشکلات اعتباری متوقف شده است، افزود: تاکنون حدود 15 فصل کاوش انجام شده است که این کاوش‌ها قبل از انقلاب توسط ایتالیایی‌ها و بعد از انقلاب به صورت مشترک با ایتالیا انجام شده، اما بیشتر کاوش‌ها توسط دکتر سجادی صورت گرفته است.

از سوی دیگر، محمدحسن طالبیان ، مدیر دفتر ثبت جهانی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز بر حفاظت از آثار تاکید دارد و در این باره اظهار کرد: ورود به پرونده‌های میراث جهانی، بهانه‌ای برای حفاظت از آثار است و ارزیابانی که از سوی یونسکو برای بازدید از اثر می‌آیند توجه زیادی به عرصه و حریم و روش‌های علمی حفاظت دارند. قرار است درسال 2014 پرونده شهرسوخته از سوی کمیته میراث جهانی یونسکو ارزیابی شود که در صورت ثبت آن، این نخستین اثری است که از سیستان و بلوچستان به ثبت جهانی می‌رسد.

ثبت جهانی شهرسوخته آغازی خواهد بود برای ثبت جهانی دیگر آثار مهم در استان سیستان و بلوچستان که از شهرت جهانی برخوردارند مثل کوه‌ خواجه و دهانه غلامان.

سیما رادمنش -‌ گروه فرهنگ وهنر