واقعیت​های عریان سینمای ایران

هرچند ممکن است برخی رسوم کمرنگ شود، اما مردم با شادابی کامل به رسم‌ها و آیین‌های نوروزی پایبند هستند و هرکدام بسته به روحیه و احوالشان دچار دگرگونی روحی می‌شوند و اینها همه از تاثیرات خود زمین است که با قدرتش همه سدها را کنار می‌زند و به همه چیز و همه کس حس تازه و باطراوتی می‌بخشد.

حالا سینمای ایران که ریشه در فرهنگ و هنر همین مرز و بوم دارد چقدر خودش را مهیای استقبال از بهار می‌کند و آیا سین‌های هفت سینش در لحظه تحویل سال سینمایی همیشه جور و کامل است یا نه؟

سینمای ایران البته مقدمات استقبال از نوروز را خیلی زودتر از اسفند پایه‌ریزی می‌کند، فیلمسازان، تهیه‌کنندگان و دیگر سینماگران تقریبا از میانه‌های سال شاید هم زودتر یا دیرتر با تولید فیلم‌های سینمایی برای حضور نوروزی اعلام آمادگی می‌کنند. هرچند غالب آنها بیشتر با هدف حضور در بزرگ‌ترین ضیافت سینمایی سال ایران یعنی جشنواره فیلم فجر فیلم می‌سازند، اما نیم‌نگاهی هم به اکران نوروزی دارند و اصلا بدشان نمی‌آید جزو آن معمولا پنج فیلم انتخابی ایام تعطیلات ابتدای سال باشند که بهترین زمان اکران برای بیشتر فیلم‌ها به حساب می‌آید. این که می‌گویم بیشتر فیلم‌ها مقصود این است که برخی فیلم‌ها ویژگی‌هایی دارند که با فضای نوروزی سنخیت و همخوانی ندارند. بنابراین اکران آنها در روزهای عید و فروردین حتی شانس بهتر دیده شدن و فروش بالاتر آنها را هم می‌گیرد. بعضی فیلم‌ها حتی آثاری شخصی‌تر هستند و اساسا با قصد و نیت فروش ساخته نمی‌شوند و طبیعتا سازندگان آنها هم توقع و انتظار اکران در ایام نوروز و فصل بهار را هم ندارند، اما بیشتر فیلمسازان حتی در مواردی صاحبان فیلم‌های به اصطلاح هنری و خاص‌تر هم بدشان نمی‌آید حضور در جمع فیلم‌های نوروزی را تجربه کنند.

اما آیا واقعا فیلم‌های نوروزی باید ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشته باشند و می‌توان با تعریف و مشخص‌کردن متر و معیارهایی از میان محصولات یکساله سینمای ایران آنها را شناسایی و معرفی کرد و گفت مثلا این فیلم‌ها شایسته ارائه و اکران در عید نوروز هستند؟

کمتر پیش می‌آید در سینمای ما فیلمساز یا تهیه‌کننده‌ای از ابتدا فکر کند فیلمی مخصوص ایام نوروز بسازد، چون شرایط و سازوکار سینمای ایران این اجازه و امکان را به او نمی‌دهد و فضای اکران فیلم‌ها نیز در اینجا آنقدر برنامه‌ریزی شده، دقیق و سیستماتیک نیست که بتوان از مدت‌ها قبل از قطعی بودن اکران نوروزی یک فیلم خبر داد.

تولیدات یکساله سینمای ایران از ابتدا در میدان بزرگ جشنواره فیلم فجر عرضه می‌شوند و ده روز پرالتهاب را برای رقابت پشت‌سر می‌گذارند؛ چه فیلم‌هایی که در بخش مسابقه و رقابتی شرکت می‌کنند و در نهایت داوری می‌شوند و جوایزی می‌گیرند یا نمی‌گیرند و چه آنها که در بخش‌های غیررقابتی و جنبی حضور دارند، به هر حال توسط طیف وسیعی از مخاطبان و منتقدان دیده می‌شوند و مورد ارزیابی قرار می‌گیرند؛ این که به لحاظ کیفی، فنی و ساختاری و مضمونی چه ویژگی‌های مثبت و منفی و چه نقاط کاستی و قوتی دارند و این که در صورت اکران مخاطبان عام سینما چه واکنش و برخوردی در قبال این آثار نشان خواهند داد.

و بهترین کسانی که می‌توانند در این مورد اظهارنظر کنند سینماداران و پخش‌کننده‌های سینما هستند. آنها بهتر از هر کسی با سلیقه و ذائقه مخاطب ایرانی آشنا هستند و بخوبی تشخیص می‌دهند چه فیلم‌هایی از ظرفیت‌ها و مولفه‌های جذب تماشاگر بیشتر برخوردارند و در مقابل چه آثاری به اصطلاح ضدگیشه هستند و کمتر سینمادار و پخش‌کننده‌ای حاضر است برای اکران آنها اقدام کند.

فصل بهار و ایام نوروز که از زمان شکل‌گیری و بخصوص رونق سینما در ایران به عنوان بهترین و ایده‌آل‌ترین نوبت اکران شناخته می‌شود، بازار رقابت را داغ‌تر و نفسگیرتر می‌کند. تهیه‌کننده‌ها و کارگردانانی که تصور می‌کنند فیلم‌هایشان از ظرفیت ارتباط با مخاطبان در سطحی وسیع و گسترده برخوردارند، در میانه‌های جشنواره فیلم فجر و پس از آن به تکاپو می‌افتند تا برای قرار گرفتن در میان فیلم‌های نوروزی رایزنی کنند.

مهم‌تر از تلاش‌های تهیه‌کننده‌ها و پخش‌کننده‌ها برای حضور در جمع آثار اکران نوروزی، وظیفه خطیر اصلی بر دوش اعضای شورای صنفی اکران و نمایش و تصمیمات و برنامه‌ریزی آنهاست. بنابراین انتخاب افرادی متخصص و مسلط به سازوکارهای سینما و حوزه نمایش فیلم و اکران برای حضور و تصمیم‌گیری در این شوراها امری حساس است، چون آنها در صورت تعامل و همفکری درست می‌توانند بهترین و مناسب‌ترین آثار را برای فصول و مقاطع مختلف زمانی سال چینش کنند تا حال و هوای سینمای ایران در همه ایام بهاری باشد.

یک چیدمان مناسب و متنوع می‌تواند در همان اول سالی به سینمای ایران روحیه بدهد و در صورت فروش خوب و بالای فیلم‌های اکران نوروزی، نوید یک سال درخشان را بدهد و در عوض غفلت و اشتباه در چینش مناسب آثار سینمایی، هم می‌تواند اکران نوروزی را دچار کسادی و بی‌رونقی کند و هم سلسله‌وار موجب اکران‌های کم جان و مرده در سایر فصل‌ها و ایام سال شود.

اما نباید فراموش کرد به هر حال شوراهای صنفی اکران و نمایش هم گزینش و چینش فیلم‌ها را در طول سال براساس داشته‌های سالانه سینمای ایران انجام می‌دهند و باید فیلم‌هایی با ظرفیت‌های مناسبی در این مورد وجود داشته باشد که برگزیده شده و در فهرست اکران قرار بگیرند. متاسفانه وضعیت عمومی فیلم‌های سینمای ایران در سال‌های اخیر امیدوارکننده نیست و برخی فیلمسازان و تهیه‌کنندگان به مسائل و مشکلات و دغدغه‌های مخاطبان واقف نیستند یا در صورت اشراف، آنها را بدرستی در آثار سینمایی بازتاب نمی‌دهند.

برخی کارگردان‌ها ترجیح می‌دهند برای مخاطبان و سلیقه‌های خاص فیلم بسازند و حتی اسبشان را برای حضور در آن سوی آب‌ها زین کنند که این مساله باعث می‌شود به طور خودکار به بخش زیادی از مخاطب داخلی بی‌اعتنا باشند و آنها را در نظر نگیرند. عده‌ای از کارگردان‌ها هم اصلا مشخص نیست با هدف چه دسته و گروهی از مخاطبان فیلم می‌سازند، آنها ظاهرا هرازگاهی فقط در راستای نفس وظیفه فیلمسازی اقدام به تولید یک اثر سینمایی می‌کنند.

دسته دیگری از کارگردانان نیز هستند که دوست دارند برای همه طیف‌های تماشاگران فیلم بسازند، اما به دلایل مختلف و ضعف‌های آشکار نتیجه نهایی مطلوب نیست و آثار آنها در ارتباط با مخاطب عاجز می‌شود. متاسفانه با چنین شرایطی در میان خیل عظیم فیلم‌های تولید هر سال تنها تعداد محدودی از آثار قابلیت جذب مخاطبان را دارد و از میان آنها تعداد بسیار محدودتری از ظرفیت اکران در نوروز برخوردارند. در چنین بحرانی هیچ وقت با یک گل بهار نمی‌شود و به هیچ وجه نمی‌توان به فروش‌های میلیاردی و فریبنده دو سه فیلم نوروزی دل خوش کرد و تصور کرد چراغ سالن‌های ناچیز سینمای ما در طول سال همواره روشن و فروزان خواهد بود.

با توجه به حال و هوای عید و فضای شاد و مفرح نوروز، بیشتر به نظر می‌رسد فیلم‌های کمدی قابلیت اکران در این ایام را دارند و بهتر است فیلم‌های تلخ‌تر و جدی‌تر در باقی فصل‌ها اکران شوند؛ هرچند این قاعده کلی استثنائاتی هم دارد و بهتر است در چینش اکران نوروزی یکی دو فیلم نیز با فضاهای متفاوت‌تر حاضر باشند تا این تنوع به رونق گیشه‌ها و استقبال تماشاگرانی با سلیقه‌های مختلف بینجامد، اما مساله اینجاست که سینمای ما معمولا در طول سال حتی به تعداد انگشتان یک دست کمدی سرحال و استاندارد ندارد و بیشتر شاهد ساخت و نمایش شبه‌کمدی‌هایی هستیم که حتی ارزش یک بار دیدن را ندارند.

با نگاهی اجمالی به فیلم‌های اکران نوروزی در همین دهه 90 می‌توان دریافت فروش‌های میلیاردی یکی دو فیلم از جمع پنج فیلم آنی و مقطعی بوده و قابلیت تسری به کل اکران یک سال را ندارد. فروش بالای «اخراجی ها 3» و «جدایی نادر از سیمین» در سال 90، «گشت ارشاد» و «زندگی خصوصی» در سال 91 (که البته به‌دلیل حاشیه‌های ایجاد‌شده موقت بود و ادامه پیدا نکرد) و «رسوایی»، «تهران 1500» و «حوض نقاشی» در سال 92 گرچه ابتدای هر سال امیدواری‌هایی را در میان اهالی سینما به وجود آورد، اما سبب شکل‌گیری یک موج برای فروش بالای دیگر فیلم‌ها و آشتی دائمی تماشاگران با سینما نشد. حتی فیلم‌های دیگر اکران‌های نوروزی در بهترین نوبت نمایش هم ابزارها و امکانات کافی را برای جذب بالای تماشاگر ندارند؛ یعنی یا سیستم انتخاب و چینش فیلم‌ها نامناسب بوده که چنین فیلم‌های بی‌جانی به اکران راه پیدا می‌کردند یا کیسه سینمای ایران اساسا از وجود آثاری تماشاگرپسند خالی بوده است.

فروش میلیاردی فیلم‌های «معراجی‌ها»، «طبقه حساس»، «خط ویژه» و «چ» در نوروز امسال و تا اینجا نیز گرچه امیدوارکننده است، اما نمی‌توان چشم بر واقعیت‌ها بست و ریزش هر ساله مخاطب را ندید و سر خود را زیر برفی کرد که حتی در بهار نیز حضور و قدرتش را به رخ می‌کشد.

علی رستگار / گروه فرهنگ و هنر