توسعه فناوری در نظام سلامت

بیمارستان قاهره در مصر و در کنار رود نیل که محل مراجعه بازرگانان و ثروتمندان آن دوره بود نوعی توریسم سلامت را پدید آورده بود. پزشکان از یونان و هند در بیمارستان جندی‌شاپور به پژوهش و کسب تجربه در درمان بیماری‌ها اقدام می‌کردند. سنت وقف که از اسلام وارد نظام مالی بیمارستان‌های بزرگ آن دوره شد باعث برآورده شدن هزینه درمان و مداوای رایگان بیماران شد. این سنت اسلامی به پژوهش در کشف امراض جدید در میان اقشار ضعیف جامعه که توان مالی درمان نداشتند کمک کرد و در این دوره بیماری‌هایی که در میان فقرا رواج داشت مورد بررسی متخصصان و طبیبان قرار گرفت. این فرآیند شروع جنبش توجه به نظام سلامت بود و نوآوری پزشکان مسلمان و همکاری ایشان با تمدن‌های همسایه موجب پیشرفت علم پزشکی شد و نوآوری‌هایی را در طب به ارمغان آورد. به عنوان نمونه تهیه شیشه از سنگ کوارتز از سوی عباس ابن فرناس به امر تشخیص و درمان کمک کرد و باعث تمایز دادن داروها از یکدیگر از طریق دیدن رنگ دارو در شیشه شد. از دیگر موارد می‌توان به تولید کاغذ و دماسنج اشاره کرد.

اما در دوره حاضر با این که گفتمان عدالت‌محور در موقعیت‌های بسیاری به توسعه نظام سلامت کمک کرده، مسائل پیچیده‌ای را هم به همراه داشته است. این مسائل پیچیده از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. شوق متصدیان در ارتقای سطح سلامت جامعه بویژه در مناطق دور از مرکز کشور و محروم موجب شد تا بررسی ارزیابی‌های اولیه پزشکی، تشخیص بیمار و بیماری و دستیابی به فناوری‌های تشخیص و درمان (خصوصا در حوزه تولید دارو) به صورت شتابزده انجام شود. این شتابزدگی در دوره‌ای که کشور با مسأله تحریم مواجه شد نوعی خطر اقدامات غیراخلاقی یا غیرمسئولانه را ایجاد کرد که کشورهای صنعتی و پیشرفته دیگر قبلا تجربه مواجهه با آن را داشته‌اند. شرکت‌ها و سازمان‌هایی که به تولید دارو و فناوری‌های درمان مشغول هستند در موقعیتی قرار گرفتند که برای عرضه داروهای بیماری‌های خاص و تنفسی و برخی بیماری‌های دیگر باید نسبت به کاهش سطح کیفی دارو با توجه به تحریم مواد اولیه و مشکل واردات و انتقال کالاهای اولیه و افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات صنعتی و فناوریک ساخت دارو اقدام کنند.

در بسیاری موارد چون هزینه تهیه و تولید دارو بالا رفت، از هزینه‌های پژوهشی کاسته شد. این فرآیند به همراه کاهش سطح نظارت و کارفرمایی دولتی و حکومتی به دلیل آگاهی عمومی از شرایط خاص کشور در دوره تحریم کالا و سرمایه، شرایط ناراحت‌کننده و تأسف‌باری برای بیماران و خانواده و دوستان ایشان فراهم آورد. هم‌اکنون نیز چنین شرایطی برای تهیه برخی از داروها ادامه دارد. در حالی که دولت از نوآوری و فناوری منحصر به ‌فرد عرضه ارزان داروهای ایرانی بیماری‌هایی نظیر ام‌اس حمایت می‌کند و برای تهیه داروی خارجی از کمک‌های خود کم کرده است؛ شاهد عوارض جانبی داروهایی که بتازگی تولید شده‌ است، هستیم. در این وضع این طبیعی خواهد بود اگر شرکت‌های داخلی تولیدکننده، نیاز به کسب تجربه و آزمودن نوآوری‌هایشان در تولید دارو داشته باشند و کشور را از خارج در زمینه تولید دارو بی‌نیاز کنند.

آیا این بی‌نیازی مطلق امکان‌پذیر است؟ آیا دستیابی به فناوری تولید دارو، نیاز دستیابی به مواد اولیه تولید آن را برطرف خواهد کرد؟ مطالعات و پژوهش‌ها در حوزه نوآوری و فناوری در نظام سلامت، مسائل و دغدغه‌های متعدد و پیچیده‌ای دارد. هزینه‌های کسب تجربه و آزمودن داروهای جدید از سوی چه کسانی پرداخته می‌شود و به روی چه کسانی آزمون می‌شود؟ آیا دستورالعمل‌های نظام سلامت برای توزیع دارو به درستی نظارت شده‌ است و اجرای مفاد حساس و مهم نظام نامه‌ها با استانداردهای سختگیرانه اجرا شده‌ است؟ آیا نتایج این ارزیابی‌ها به صورت عمومی و شفاف در اختیار پژوهشگران و آحاد جامعه قرار گرفته است؟

تا چه میزان به ارزیابی‌های بیمار از اثربخشی داروها در درمان برای نوآوری در تولید دارو توجه شده است؟ این پرسش‌ها در حوزه مطالعات نوآوری و فناوری در نظام کنونی اجرایی سلامت مطرح است. سیاستگذاری‌های کلان حکومت بر لزوم توجه و توسعه نظام سلامت برای همه اقشار و افراد جامعه تأکید کرده است. نوآوری در توسعه نظام سلامت باید به صورت نوآوری مسئولانه تعریف شود و دستورالعمل‌ها به صورت مطالعات و پژوهش‌های موردی هر بیماری و عارضه تدوین شود. نظارت دائم و سختگیرانه در این عرصه به ارتقای سطح نظام سلامت کمک خواهد کرد و شفاف‌سازی و اعلام نتایج ارزیابی‌های نهادهای نظارتی موجب بهتر شدن وضع در آینده خواهد شد. البته این فعالیت‌ها زمانبر است و نیازمند عزم و اراده ملی در سرعت بخشیدن به اقداماتِ با ارزش بهبود سطح سلامت جامعه‌ است.

در واقع نهاد سلامت به عنوان یک نهاد حساس، در درجه اول باید از حاشیه‌های سیاسی و اقتصادی به دور باشد و دوم به همکاری مستمر متخصصان و بیماران نیازمند است. در این شرایط توجه به پژوهش در حوزه اخلاق پزشکی، نوآوری مسئولانه و توسعه فناوری در نظام سلامت ضروری به نظر می‌رسد و از اهمیت ویژه برخوردار است. همان‌طور که بیان شد، سلامت مومنین از گذشته در نظام سلامت اسلامی بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

امید است که مطالعه دقیق و همه‌جانبه در حوزه سلامت به بهبود زندگی مردم کمک کند. با همکاری مداوم تمامی اقشار جامعه خصوصا مسئولان، پژوهشگران و متخصصان سلامت، وحدت عمل و سطح رضایت عمومی از نظام سلامت در جمهوری اسلامی ایران افزایش خواهد یافت.

جلال نبهانی‌زاده / پژوهشگر فلسفه فناوری