میراث معنوی روزه‌داری در ‌نواحی ‌مختلف ایران

لرستان

یکی از رسوم رایج در این استان فرستادن بخشی از غذای افطار و سحر خود به منزل همسایه‌هاست و در زبان عامیانه به آن «کاسم‌سا» می‌گویند. البته بانوان لرستان در این ماه توجه ویژه‌ای به پخت انواع آش، شله زرد، فرنی، حلوا و شیربرنج دارند. در برخی از محله‌های قدیمی بعضی از شهرستان‌های استان هنوز سنت کوبیدن در منازل به وقت سحر و بیدار کردن مردم برای سحر رایج است. همچنین اهالی این استان در این ماه به مسائلی ازجمله صله ارحام، زیارت اماکن متبرکه، تلاوت و تفسیر قرآن کریم می‌پردازند.

یکی از سنت‌های دیرینه اهالی لرستان طبخ حلوای نذری، شله‌زرد و آش در افطار لیالی قدر و توزیع آن میان وابستگان و همسایه‌هاست. برخی از مردم مقداری از این حلوای نذری را برای صبح روز عید نگه می‌دارند و آن را متبرک می‌دانند. در لرستان، فطریه را در درجه اول برای فامیل و سپس برای افراد نیازمند جمع‌آوری می‌کنند و این یکی از رسوم پسندیده در این استان است.

آذربایجان

برخی از سنت‌ها در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی متمایز از دیگر مناطق کشور است و با جدیت تمام پیگیری می‌شود. از جمله رسم قاباخلاماست که نظافت و خانه تکانی است و حتما باید قبل از حلول ماه رمضان انجام شود. یکی دیگر از مراسم مورد توجه مردم این مناطق دیدار از خانواده‌های داغدار در روز اول ماه مبارک است. در روز دوم اعضای کوچک خانواده به منزل بزرگ‌ترها می‌روند و این مهمانی‌های افطار با دعوت قبلی انجام می‌گیرد و خانواده‌ها از اواسط ماه شعبان برای افطار دعوت می‌شوند.

برخلاف سفره‌های افطاری در شهر تبریز که بسیار متنوع و مزین به انواع پیش غذا، غذای اصلی و دسر است در آذربایجان شرقی افطار و سحر بسیار ساده و سبک برگزار می‌شود و حتی گاهی به خوردن پنیر، کره و ماست محدود می‌شود.

عموم مردم در این ماه برای قرب به خداوند دست به کارهای خیر و عام‌المنفعه می‌زنند؛ از جمله مردم تبریز که در این ماه به اطعام ساکنان محلات فقیرنشین، پرداخت قرض‌الحسنه و توزیع کفش و البسه بین دانش‌آموزان کم‌بضاعت می‌پردازند. نکته‌ای در مورد اهالی این شهر جالب توجه است و آن این که از سوی پیروان ادیان دیگر حرمت این ماه رعایت می‌شود.

یکی دیگر از آداب این مناطق کوبیدن در منازل توسط جوانان در نیمه ماه رمضان است و با شعری به زبان محلی با این مضمون «پانزدهم ماه رمضان ما مهمان شماییم» و در این زمان صاحبخانه به اندازه وسع خود هر نوع خوراکی در خانه دارد به آنها می‌دهد.

روز بیست و هفتم ماه رمضان در حومه شهرهای شبستر، مراغه، تسوج و اهر از توابع آذربایجان شرقی رسم کیسه دوزی اجرا می‌شود؛ به این ترتیب که زنان و دختران هر خانواده برای خود کیسه‌ای دوخته و مقداری پول در آن قرار می‌دهند و پس از خواندن دعا آن را درجایی برای خود نگه می‌دارند با این اعتقاد که تا سال آینده هرگز دچار فقر و بی پولی نشوند و آن را کیسه برکت می‌نامند. از دیگر رسوم این استان دوخت پیراهن فاطمه است، بانوانی که صاحب فرزند نشده‌اند در آخرین جمعه رمضان پس از ادای دورکعت نماز حاجت در مسجد به منزل هفت زن که اسم آنها فاطمه است رفته و از هر کدام تکه پارچه‌ای گرفته و از پارچه‌ها پیراهن بچگانه‌ای به نام «پیراهن فاطمه» می‌دوزند و عقیده دارند که تا ماه رمضان سال بعد خداوند به آنها فرزندی عطا خواهد کرد.

از آداب و سنن دیگر مناطق کشور می‌توان به برگزاری نماز 20 رکعتی تراویح در خاش اشاره کرد که روزه‌داران هر شب پس از افطار این نماز را اقامه می‌کنند و سفره‌های افطاری آنان شامل حلوای خرما، نان، شربت و آب است. در استان‌های مازندران و فارس بزرگ‌ترها کادویی با توجه به پسر یا دختر بودن افراد به نام «روزه سری» به کسانی که به سن تکلیف رسیده‌اند و اولین روزه را گرفته‌اند هدیه می‌دهند.

جهرمی‌ها شب دهم را با عدس پلو، شب هفدهم را با کله پاچه و شب نوزدهم را با نان خشک و گل آویشن افطار می‌کنند. شیرازی‌ها پس از افطار به دید و بازدید می‌پردازند و این رسم را «ماه رمضونی» می‌نامند. همچنین پخت نان فطیر به مناسبت ماه مبارک در استان مرکزی، اهدای سجاده‌های نمدی یا قالیچه‌های کوچک به نام نماز لیق به مساجد توسط ترکمن‌ها و برگزاری ختم انعام به‌منظور برآورده شدن حاجات با سفره‌ای که از چند قرص نان و چند ظرف آب و مقداری نمک برای گشودن روزه حاضران تشکیل شده در مازندران از سنت‌های رایج در جای جای این استان است.

ثبت این آداب و رسوم در فهرست میراث معنوی کشور نشان از اهمیت این فرهنگ در جامعه مسلمان ایران دارد و هر کدام خاستگاهی اعتقادی و آیینی دارد، که تمام آنها به نیت گرامیداشت و بهره‌مندی از این ماه پر فیض و برکت است.

حسن قاسم‌زاده / جام جم