راه کهکشان از شب های تابستان می گذرد

راه‌شیری در حقیقت محدوده پرستاره کهکشانی است که ما به همراه ستاره و خورشید در آن زندگی می‌کنیم. ما روی سیاره‌ای هستیم که به دور خورشید می‌گردد و خورشید یک ستاره از حداقل 200 میلیارد ستاره این مجموعه بسیار بزرگ است که کهکشان راه‌شیری نامیده می‌شود. قطر کهکشان راه‌شیری بالغ بر 100 هزار سال نوری است.

وجه تسمیه آن به اساطیر یونان باستان بازمی‌گردد؛ وقتی هرکول نوزاد بود زئوس او را به خانه آورد تا همسرش، هرا، به او شیر بدهد. هرا خواب بود که ناگاه کودکی را دید که از او شیر می‌نوشد؛ پس چنان با شتاب کودک را از خود جدا کرد که ذرات آن شیر افسانه‌ای بر پهنه آسمان ریخت و رد آن شیرها جاودان شد. در مورد معنی واژه «کهکشان» نیز در لغتنامه دهخدا آمده است: «در زبان فارسی کهکشان که در واقع کاه کشان است از این شباهت ریشه می‌گیرد که مسیر کهکشان راه‌شیری مانند این است که کسی کاه را در رسن (طناب) بسته و بر زمین ریگ‌ آلوده کشد و خط‌ها از آن بر زمین پدید آیند که مخفف کاه ‌است.»

ستاره‌های کهکشان در آرایشی مارپیچی به دور ابرسیاه‌چاله مرکز کهکشان راه‌شیری در گردش هستند، اما این گردش در همه جهات انجام نمی‌شود تا آرایش ستارگان در این سامانه کروی به نظر برسد؛ بلکه گویی ستاره‌ها روی یک صفحه تقریبا مسطح به دور مرکز راه‌شیری می‌گردند. از این رو است که ما وقتی در شب به ستاره‌های بی‌شمار کهکشان‌مان نگاه می‌کنیم، گویی آن‌همه ستاره را از لبه می‌بینیم که در آسمان از کرانه‌ای به کرانه‌ای دیگر کشیده شده‌اند؛ همچون ابری محو و نواری شبح‌گون که در برخی مناطق روشن‌ و تاریک‌ شده است. در مسیر راه‌شیری انبوهی از سحابی‌های نشری و بازتابی و تاریک و سیاره‌نما را می‌توان رصد کرد. همین‌طور خوشه‌های ستاره‌ای متعدد که صدها و بلکه هزاران ستاره را در دل خود پرورده‌اند.

در شب‌های تابستان، نوار راه‌شیری پس از غروب همچون قوس کمان‌مانندی از افق مشرق سر برمی‌آورد و رفته‌رفته ارتفاع می‌گیرد. پیشینیان ما از گذشته‌های دور با اتصال فرضی ستاره‌ها در آسمان صورت‌های فلکی را شکل داده‌اند. صورت‌های فلکی عقرب و قوس و عقاب و دجاجه و قیفاووس و ذات‌الکرسی ستاره‌هایش روی نوار راه‌شیری جا خوش کرده‌اند. هیچ زمانی از سال نمی‌توان مثل این شب‌ها راه‌شیری را از ابتدای شب در آسمان تماشا کرد. پاسی از شب که بگذرد، خواهید دید این کمان از افق شمال‌شرق تا جنوب‌غرب کشیده شده است. جهت قبله در بسیاری از شهرهای مرکزی ایران تقریبا رو به جنوب غرب است. از همین رو است که در برخی روستاهای کویری ایران، مسیر راه‌شیری در آسمان شب را «راه مکه» نیز می‌نامند. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم / مدرس نجوم رصدی