رمضان و ضرورت سیر به وحدت در جهان اسلام

وقتی می‌توان سخن از وحدتی واقعی گفت که بتوان آثار آن را ملاحظه کرد. نگاهی به مساله اسرائیل نشان می‌دهد هنوز یک میلیارد مسلمان و تعداد زیادی از دولت‌های قدرتمند اسلامی نمی‌توانند حرکت واحدی در این زمینه انجام دهند. از این رو نگاه به آنچه هست به عنوان امکانات و آنچه باید باشد به عنوان اهداف، می‌تواند راه را برای حل مشکلات اساسی یک پنجم از جمعیت جهان بردارد.

تاریخ اسلام با وحدت مسلمانان آغاز می‌شود. با روی کار آمدن امویان، میل به جدایی با نهضت شعوبیه نمودار می‌شود و در پایان خلافت عباسی دیگر وحدتی هرچند صوری در کار نیست. در دوران کنونی جوامع و کشورها بر اساس منافع خود به سوی وحدت پیش می‌روند و مسلمانان در این جریان هنوز به دنبال منافع ملی خود هستند و این روحیه درست برخلاف جریان غالب دینی است که وحدت را توصیه می‌کند.

تامل درخصوص مسائل مسلمانان، وحدت توصیه‌ای دینی است و ماه مبارک رمضان هنگام جدی گرفتن خط‌مشی‌های اسلامی است. باری بدون نگاه به وضعیت مسلمانان و مشکلات جاری که آنها دارند مسلمانی چیزی کم دارد. مهم‌ترین مشکلی که در دنیای اسلامی امروز به چشم می‌خورد، نوعی ستیز و برادرکشی است که هر مسلمان دلسوزی را متوجه خویش ساخته است. نگاهی عمیق‌تر به ماه رمضان و حیات اسلامی در آن نشان‌دهنده آن است که خود این ماه و رسم دیرین می‌تواند مقدمه‌ای برای حل مشکل جانکاه مسلمانان باشد و راه را برای یکی‌شدن باز کند. چگونه انسان‌هایی که وحدتی گسترده با هم دارند، می‌توانند یکدیگر را نابود کنند. نگاهی فارغ از ایدئولوژی خاص دینی به نحوه زندگی در این ماه نشان از وحدت گسترده مسلمانان است. ماه صیام می‌تواند با وحدت روزه‌داران در پیوند بوده و آگاهی به این یگانگی گامی باشد برای حل مشکلاتی اساسی که در غیاب وحدت رخ می‌نماید.

توجه به قرآن

ماه رمضان ماه قرآن خوانده شده است و این کتاب مقدس خود به صراحت به آن اشاره دارد. این مساله خود یکی از نقاطی است که مسلمانان را به یکدیگر پیوند می‌دهد. توجه به یک کتاب در بین همه مسلمانان در این ایام افزایش ‌می‌یابد. قرائت این متن آسمانی و تدبر در آن، پیروان آیین حضرت محمد(ص) را با مسائل کم و بیش مشابهی درگیر می‌کند. به بیان دیگر، بسیاری از انسان‌ها مخاطب یک متن قرار می‌گیرند و تحقق فهم مشترک برایشان سهولت می‌یابد. بدیهی است با تحقق فهمی مشترک میان عده‌ای از انسان‌ها در خصوص مسائل مختلف زندگی وحدت میان چنین افرادی ممکن خواهد بود. از سویی دیگر، روزه‌داری در ماه رمضان بر اساس آیات همین کتاب واجب شده و در عمل تحقق یافته است. وحدت مسلمانان نیز خواسته‌ای قرآنی بوده که همراه راه‌حل آن بیان شده است؛ چنگ زدن به ریسمان خدا، قرآن. باری همان‌طور که مسلمانان بسیاری بنا به ضرورت عمل به قرآن به روزه‌داری روی می‌آورند دور از تصور نیست که روزی وحدت عملی مسلمانان نیز از چنین گستردگی برخوردار شود.

توجهات اجتماعی

توجه به وضع اقشار مستمند جامعه، یکی شدن زندگی توانمندان با ناتوانان و درک حال و روز آنان که زندگی را بسختی می‌گذرانند، هدف اجتماعی است که رمضان را از یک صرف آیین به عملی اجتماعی بدل می‌کند. نقطه دیگری که در ماه مبارک رمضان می‌تواند مسلمانان را به هم پیوند دهد، همین روحیه توجهات اجتماعی است. نگاهی به تاریخ اسلام نشان ‌می‌دهد که مراد از جامعه اسلامی فقط کشور‌های موجود نبود که همه مسلمانان را در بر می‌گرفت. واژه امت اسلام چنین معنایی را در خود داشت. مشکل بخشی از دینداران مشکل همه بود و حکومت‌ها در سال‌های اولیه اسلامی از مرکز جهان اسلام مشروعیت خود را می‌گرفتند. امروز نیز وقتی بر اساس دغدغه اسلامی باید به حال و روز ضعیفان رسید، باید همه مسلمانان را در نظر گرفت و از مرز‌های اعتباری ملل جدید گذشت. همین دغدغه جهانی است که امروز مشکل فلسطین را در صدر نشانده و دیدگان روزه‌داران را در اقصی نقاط عالم به خود خیره کرده است.

یکی شدن در سبک زندگی

سحری، افطار، مناجات، صله ارحام، ندای خوش مناجات و قرآن؛ در ماه رمضان سبک زندگی مسلمانان گویی یکی می‌شود. بسیاری از اعمال اسلامی به صورت جمعی صورت می‌گیرد و در این میان ماه صیام نهایت این جمعی بودن است. نزدیک به یک‌پنجم ساکنان جهان در یک ماه از سال سبک زندگی یکسانی را انتخاب می‌کنند و این مساله نشان‌دهنده لایه‌های مشترک دیگر در زندگی است. تصور این‌که بسیاری از انسان‌هایی که یک سبک زندگی را انتخاب می‌کنند، فهم و روحیات کاملا متفاوتی داشته باشند دشوار است. آنچه مسلمانان دارند معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی خاص آنهاست که با وجود تفاوت در تفسیر یا تاریخ، به عمل واحدی منجر می‌شود. سبک زندگی در ظاهر هر فرد ظاهری خبر از باطنی می‌دهد. بدیهی است هر تفکری نمی‌تواند هر سبک زندگی را انتخاب کند و برگزیدن نوع خاصی از یک زندگی توسط افراد می‌تواند آن افراد را وحدت بخشد. از سویی دیگر، این مساله با توجه به گستردگی مسلمانان، اقتصاد و فرهنگ را در بخش گسترده‌ای از عالم تحت تاثیر قرار می‌دهد. هدایت چنین متغیری در اقتصاد می‌تواند سود اقتصادی وحدت را به خزانه مسلمانان واریز کند و در صورت نداشتن وحدت طعمه خوبی خواهند بود برای شرکت‌های چند ملیتی که بیشترین استفاده را از این مساله ببرند.

سیر از وحدت ناخودآگاه به وحدت خودآگاه

با نگاهی به نقاط پیوند میان ماه صیام و وحدت مسلمانان به نظر می‌رسد کاری که باید برای وحدت صورت بگیرد تبدیل وحدتی ناخودآگاه به وحدتی خودآگاه است؛ وحدتی جهانی که در یک ماه آن را به صورتی تقویت شده متجلی کند. تصور یکسانی و وحدت عده کثیری از انسان‌ها فقط در یک ماه از سال و تفاوت در ماه‌های دیگر بسیاری سخت است. بعید است تعداد زیادی از مردم 11 ماه از سال را بیگانه باشند و یک ماه وحدتی عینی را نشان دهند. به نظر می‌رسد اما وحدت در جهان اسلامی نیازمند آگاهی بیشتر است.

وحدتی که در ماه رمضان آن را مشاهده می‌کنیم نوعی وحدت ناخودآگاه است. امت اسلامی به مثابه یک بدن هماهنگ عمل می‌کند، اما چون به هماهنگی و وحدت خویش ناآگاه است فاقد اراده است. از سویی دیگر، مسلمانان درگیر آگاهی‌هایی هستند که اصل آگاهی اسلامی را زیر سوال می‌برد. وحدت بدون وحدت در آگاهی غیر ممکن است. اعتقاد به اسلام باید از صورت عمل گذشته به اعتقادی واحد نائل شود. این‌که مسلمانانی پیدا می‌شوند که براحتی برادران دینی خود را می‌کشند دال بر آن است که هنوز وحدت به سطح آگاهی نرسیده است. مسلمانان هنوز باور ندارند که امتی واحدند. رسیدن به این آگاهی نیازمند بحث و گفت‌وگوهای فراوانی است، اما آنچه از دور پیداست وحدتی است که در رمضان‌المبارک جهانی را متوجه خویش می‌کند. ضرورت سیر از وحدت ناخودآگاه به وحدتی خودآگاه با نیم‌نگاهی به ماه پیش رو معلوم می‌شود، چنین سیری هر چند صعب، اما ممکن است و این را خود رمضان در گستره جهانی آن نشان می‌دهد.

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم