موش​کوری که از تلویزیون سر درآورد

زنک میلر انیماتور و تصویرگر اهل چک است که سال 1921 در کلادو یک شهر صنعتی در شمال غربی متولد شد. وی بعد از فارغ‌التحصیلی از آکادمی هنر، آرشیتکتی و طرح در 1948 کارش را در استودیو بافا انیمیشن آغاز کرد. او در ابتدا همکار یری ترنکا انیماتور معروف و پدر انیمیشن چک بوده است. اولین کار فردی او نامش «میلیونری که خورشید را دزدید» بود که سال 1948 ساخت. این اثر براساس داستانی از یری والکر ساخته شده بود. شخصیت دوست‌داشتنی مول سال 1957 با فیلم چگونه مول شلوارش را به دست آورد، راهی پرده سینماهای چک شد. هدف آن آموزش نحوه کار صنعت پارچه‌بافی به کودکان چک بود. میلر ـ که یکی از تحسین‌کنندگان دیزنی بود ـ دوست داشت از یک شخصیت حیوانی بامزه برای این کار استفاده کند؛ اما حیوانی که قبلا جایی استفاده نشده باشد، پیدا نمی‌کرد. روزی وقتی برای پیاده روی به جنگل رفته بود، یک موش کور را دید و همان جا به ذهنش رسید که از این جانور به‌عنوان قهرمان داستان‌هایش استفاده کند در واقع، قهرمان او خیلی شبیه به یک موش کور واقعی نیست چشمانش درشت است و به جای پنجه دست دارد. این فیلم 15 دقیقه‌ای که در آن دوستان مول به او کمک می‌کنند که یک شلوار درست کند، نظر دولت را برآورده کرد و طبع هنرمندانه میلر هم از خلق آن راضی شد. میلر در جایی گفته بود: وقتی کرتک را طراحی می‌کنم خودم را می‌کشم، یعنی او ایده‌آلی است که من باید باشم و نیستم. میلر تا سال 1973 مول را کنار گذاشت و به ساخت کار‌های دیگری پرداخت. سال 1960سه فیلم درباره توله سگی ساخت که دنیا را کشف می‌کند و 1962 یک کار سیاسی به نام لکه قرمز را ساخت که پیام آن تقاضای صلح به زبان تصویر بود.

مول سال 1963 دوباره بازگشت. روایت کردن داستان به زبان چک شانس بین‌المللی شدن آن را کم می‌کرد. بنابراین میلر تصمیم گرفت که تنها از تعداد معدودی کلمه ساده مثل ـhello که در تمام دنیا فهمیده می‌شد ـ استفاده کند. او کارتون‌ها را بدون کلام تولید کرد تا تنها باچند صدای تعجب مثل اوه هاها مقصود را برساند. دختران میلر صداپیشگی‌ صدا‌های مول مخصوصا خنده بامزه او را به عهده گرفتند. همچنین مثل گروه کنترل برای او کار می‌کردند؛ زیرا میلر پس از ساخت کارتون اولین‌بار آن را برایشان به نمایش می‌گذاشت تا ببیند که آیا بچه‌ها می‌توانند پیام فیلم را درک کنند یا خیر. درواقع دلیل پذیرش بالای این کارتون در کشور‌های مختلف این بود که آنها حرف نمی‌زدند. علاوه بر این به خشونت علاقه‌ای نداشت و درنتیجه طی چند سال بعد، مول ماجراهای مختلفی از جمله سوار شدن به موشک تا ماشین سواری با یک ماشین اسباب‌بازی، نجات جنگل را تجربه کرد. مول با همتاهای کارتونی دوره خودش مثل تام و جری، باگزبانی و رودرانر تفاوت داشت. به همین دلیل موسیقی نقش مهمی در کارتون‌های وی داشت. در سریال‌های اورجینال از سازهای موسیقی آکوستیک و الکتریکی استفاده شد و آهنگسازان این کارتون میلوش واسک و وادیم پتروف بودند. از سال 1968 تولید کارتون مول منظم‌تر شد و به صورت فیلم‌های 5-6‌ دقیقه‌ای مناسب پخش تلویزیونی شد. طبیعی است که او در اروپای شرقی محبوبیت خاصی داشت؛ اما فراتر از آن او به بیش از 80 کشور دیگر جهان ازجمله روسیه، چین، کوبا، هند و ژاپن نیز راه یافت. علاوه بر این از مول در کتاب، بازی‌ها، کیف، پازل، لباس و حتی روبالشی هم استفاده شد. در سال‌های اخیر کار‌های او روی ویدئو و DVD و CD هم ارائه شده است. کتاب‌های مول به 20 زبان زنده دنیا ترجمه شده و تاکنون بیش از پنج میلیون نسخه از آنها فروش رفته است.

در دهه 1970 فواصل برنامه‌های کانال BBC با فیلم‌های کوتاهی پر می‌شد که به بچه‌ها شانس دیدن کارهای متفاوتی از انیمیشن‌های زیبای اروپای شرقی را می‌داد. برای کودکان چهار، پنج ساله یکی از محبوب‌ترین کارتون‌ها شخصیت دماغ قرمز مول بود که به آنها مهربانی، دوستی‌های قدیمی، احترام به محیط‌زیست و همسایه‌ها را یادمی‌داد. البته به علت مناسبات سیاسی نمی‌توانست به بازار ایالات متحده راه پیدا کند.

سری اول مول در 1976 بعد از ساخت حدود 24 فیلم کوتاه پایان یافت و میلر مشغول ساخت یک سری کار جدید هفت قسمتی درباره یک جیرجیرک شد. او هم مثل مول با مشکلات زیادی مثل شکسته شدن ویلونش، خورده شدن توسط یک مرغ و... روبه‌رو می‌شود که با کمک حیوانات همسایه آنها را حل می‌کند.

مول سال‌های 1994 ـ 1982 با شش فیلم نیم ساعته بازگشت. سال 1995 میلر ساخت 20 فیلم دیگر از مول را شروع کرد و سال 2002 این شخصیت را بازنشسته کرد و درنهایت مول با 60 کارتون به کارش پایان داد. روزنامه پراگ پست در سال 1995 نوشت: الگوی میلر این بود که چطور یک هنرمند می‌تواند بر بروکراسی حزبی فوق‌العاده خسته‌کننده فائق آید. کارتون مول یک منبع درآمد خوب برای رژیم کمونیستی چکسلواکی بود؛ اما سال‌های آخر درآمد آن به میلر تعلق داشت. او از فروش امتیاز‌ها امتناع کرد و گفت: این کار مثل خودکشی برای من است، زیرا این شخصیت تصویری دست‌نیافتنی از خود من است.

امروزه عروسک‌های مول به صورت سوغاتی شناخته​شده کشور چک تبدیل شده‌اند. سال 2011 فضانوردی به نام اندرو فیوستل عروسک کوچکی از مول را با شاتل اندیور با خود به فضا برد. سال 1998 یک سیاره ـ که در مدار بین مریخ و مشتری به دور خورشید می‌چرخد ـ به نام کرتک نامگذاری شد. زنک میلر سی​ام نوامبر 2011 در نود سالگی در آسایشگاهی درگذشت.

مول چند دهه است که در کشور‌های اروپایی شناخته شده و با کمک کمپانی اپل در حال راه یافتن به بازار جدید اسباب‌بازی ایالات متحده است.

بعد از فرود آمدن مول با شاتل فضایی، نوه میلر، کارولینا میلروا برای ساخت بازی‌هایی از این شخصیت قابل ارائه روی آیفون و آی‌پد با کمپانی اپل وارد مذاکره شد. با این کار این شخصیت که بیش از شش دهه از عمرش می‌گذرد، با استفاده از یک رسانه جدید به بازار فروش اسباب‌بازی ایالات متحده وارد شد.

بازی اول مول یک نسخه از کشور چک از بازی تمرکز در آمریکاست و بازی دوم یک کتاب رنگ‌آمیزی است. سود حاصل از فروش اینها به موسسه خیریه‌ای برای آموزش کودکان یتیم و معلول داده می‌شود. (پریسا کاشانیان/ ضمیمه قاب کوچک)