جدال بر سر چند هزار سال تاریخ

چندی پیش شهرداری اصفهان، جشنواره‌ای بین‌المللی با عنوان میراث فرهنگی ناملموس در این شهر برگزار کرد و با برپایی سمینارهای علمی و مجموعه‌برنامه‌های هنری و فرهنگی متعدد طی یک هفته، سعی در ارتقای جایگاه شهر اصفهان در میان اعضای یک سازمان مردم‌نهاد بین‌المللی داشت. هر چند به نظر می‌رسد مسئولان برگزاری این همایش و جشنواره در نامیدن آن به عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی سال ایران، اغراق کرده باشند، ولی بی‌تردید برگزاری چنین برنامه‌هایی سبب جلب توجه گردشگران خارجی به اصفهان و به طور کلی ایران خواهد بود.

اما به نظر می‌رسد، برگزاری موفق این برنامه، اعتماد به نفس مضاعفی به شهرداری اصفهان داده است تا جایی‌که شهردار این شهر در مصاحبه با یکی از خبرگزاری‌ها، به نوعی سازمان میراث فرهنگی را به چالش کشید و به طور تلویحی خواستار واگذاری وظیفه نگهداری از آثار تاریخی اصفهان به شهرداری این شهر شد که بلافاصله واکنش سیاوش صابری، مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی سازمان میراث فرهنگی را در پی داشت و او دست به قلم شد و جوابیه‌ای در پاسخ به این ادعا‌ها نوشت که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.

به نظر می‌رسد، متأسفانه دستگاه‌ها و سازمان‌های کشور به جای تعامل و همکاری برای حل مشکلات، به رقابت با یکدیگر می‌پردازند. شاید این موضوع در بحث تقابل برنامه‌های توسعه شهری و حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی بیشتر به چشم می‌آید. این مسأله را می‌توان در گفته‌های شهردار اصفهان و مسئولان سازمان میراث فرهنگی به صراحت دید.

برای نمونه، سیدمرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار اصفهان در گفت‌وگو با خبرگزاری میراث فرهنگی، برنامه‌های توسعه شهری را نه‌تنها تهدید‌کننده آثار تاریخی نمی‌داند بلکه تاکید می‌کند شهرداری حکم مادر آثار تاریخی اصفهان را دارد. به باور او، کاهش سطح حفاظت، سیاست‌زدگی که در سازمان میراث فرهنگی حاکم است و در نهایت مشکلات مفهومی که میان شهرداری و میراث فرهنگی وجود دارد، عامل اصلی تقابل پروژه‌های شهری با رویکرد‌های میراث فرهنگی است.

شهردار اصفهان اعتقاد دارد مردم باید در کنار آثار تاریخی به زندگی ادامه دهند و میراث فرهنگی نمی‌تواند با مانع‌تراشی طرح‌های توسعه‌ای جلوی زندگی مردم را بگیرد: «میراث فرهنگی متعلق به تمام مردم است، مردم سال‌هاست با میراث فرهنگی زندگی می‌کنند و به این آثار ارج می‌نهند، اما رویکرد میراث فرهنگی به ‌گونه‌ای است که گویی هیچ منطق علمی پشت قضایا نیست.»

او با بیان این‌که نباید نسبت به طرح‌های توسعه‌ای ناآگاهانه و چشم بسته قضاوت کرد، موضوع متروی اصفهان و خیابان چهارباغ این شهر را مثال می‌زند و می‌گوید: «اگر قرار باشد خیابان چهارباغ به روی خودروها بسته شود باید راه‌‌های دسترسی دیگر باز کرد. اکنون اگر مترو راه‌اندازی شود بلافاصله خیابان چهارباغ بسته می‌شود، اما هر زمان که خواستیم این اقدام را عملی کنیم فعالان میراث فرهنگی و برخی تشکل‌ها بدون آن که مطالعه‌ای داشته باشند، جوسازی‌هایی انجام داده‌اند که به هیچ وجه علمی و منطقی نیست.»

به گفته سقائیا‌ن‌نژاد، اکنون 13 هزار خانه در طرح میراث فرهنگی اصفهان قرار گرفته، اما میراث فرهنگی هیچ اقدامی برای حفاظت از این بناهای تاریخی انجام نداده است: «با نگاهی به بافت‌های تاریخی متوجه خواهید شد که شهرداری چه اقداماتی در حفاظت از بافت‌های تاریخی داشته و میراث فرهنگی چه فعالیتی انجام داده است.» او عامل ضعف مدیریت میراث فرهنگی در حفاظت از آثار و بافت‌های تاریخی را حیات خلوت شدن سازمان میراث فرهنگی و سیاست‌زدگی آن می‌داند.

شهردار اصفهان با اشاره به این ‌که 35 سال است در اصفهان مسئولیت‌های مختلفی به ‌عهده دارد و عملکرد و نگاه او ضد میراث فرهنگی نیست به وضعیت نابسامان میدان نقش‌جهان، مسجد امام، بنای عالی‌قاپو و چهلستون اشاره و بیان می‌کند: «میراث فرهنگی بودجه‌ای برای حفاظت از آثار تاریخی اصفهان ندارد به همین دلیل است که مهم‌ترین آثار تاریخی اصفهان وضعیتی نابسامان دارند.»

این صحبت‌های شهردار اصفهان واکنش سازمان میراث فرهنگی را حسابی برانگیخت و مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی سازمان میراث فرهنگی، جوابیه‌ای را در این خصوص در اختیار رسانه‌ها قرار داد. سیاوش صابری به برگزاری همایش و جشنواره میراث ناملموس توسط شهرداری اصفهان اشاره کرد و آن را اتفاق ارزنده‌ای برشمرد که همه شیرینی و برکت دستاورد فرهنگی آن به تلخی گرایید: «تلخی از آن جهت که به بهانه یک کنفرانس فرهنگی و یک فعالیت نمادین، مجوزی برای تاخت و تاز در عرصه ثبت جهانی میدان نقش جهان شد.» اشاره صابری به آماده‌سازی بخشی از میدان نقش جهان توسط شهردای اصفهان برای برگزاری بازی‌های چوگان به مناسبت جشنواره میراث ناملموس در این شهر است. ظاهرا قرار بود این بازی‌ها در جای دیگری برگزار شود، اما این میدان شبانه برای اجرای این بازی‌ها آماده شد که اعتراض مسئولان میراث فرهنگی را در پی داشت. به گفته صابری، این اقدام بدون اطلاع و مجوز سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و پایگاه میراث جهانی میدان امام صورت گرفت: «البته این اولین بار نیست که شهرداری اصفهان چنین اقداماتی را در حریم آثار میراثی این شهر ـ موزه کشور مرتکب می‌شود. حافظه تاریخی مردم آکنده از اقداماتی از این دست است. ماجرای ساختمان جهان‏نما، میدان عتیق اصفهان و متروی اصفهان هنوز از یادها نرفته است.»

مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، درباره شهردار اصفهان می‌گوید: «این دگرگونی اگر قلبی و اعتقادی باشد جای قدردانی دارد و از آن استقبال می‌شود، اما ای کاش این نگرانی‌ها در گذشته هم یک بار ابراز می‌شد!»

شهردار اصفهان برای نشان دادن ناتوانی سازمان میراث فرهنگی در حفاظت از بناهای تاریخی، رطوبت ستون‌های مسجد امام و وجود موریانه در آثار چوبی اصفهان ازجمله چهلستون و عالی‌قاپو را مثال زده بود. صابری با بیان این که چنین مسائلی بر کسی پوشیده نیست در پاسخ به شهردار اصفهان می‌گوید: «پایش میزان آفت موریانه همیشه در دستور کار سازمان بوده است. لازم است ایشان دلایل کارشناسی منابع و مستندات معتبر علمی خود را درخصوص اثرات تخریب موریانه در کاخ چهلستون ارائه کرده و به این سوال پاسخ بدهد که درختان آفت‌زده خیابان‌های بیمار و آفت‌زده باغ مجاور چهلستون در حوزه کاری شهرداری اصفهان چرا به این روزگار افتاده‌اند و حریم مغشوش و نازیبای چهلستون نتیجه اقدامات کیست؟»

به گفته او، وجود رطوبت در آثار شاخصی نظیر مسجد امام همیشه مشاهده شده است و رفع رطوبت در مسجد امام میدان نقش جهان مطالعات علمی و دقیقی را می‌طلبد و هر گونه مداخله در آثار فوق می‌تواند عوارض برگشت‌ناپذیر و نتایج فاجعه‌باری برای آثار تاریخی رقم بزند. صابری در ادامه انگشت اتهام را به طرف شهرداری اصفهان می‌چرخاند و با اشاره به تخریب بافت تاریخی اصفهان بیان می‌کند:‌ «با نگاهی به بافت تاریخی متوجه خواهیم شد شهرداری چه اقداماتی را در حفاظت از بافت تاریخی داشته، لازم است [شهردار اصفهان] درخصوص گذر از ساباط‌ها و گذرهای تنگ بافت تاریخی پشت مسجد شیخ لطف‌الله توضیحی را ارائه کنند با توجه به این که خانه‌های تاریخی و بافت تاریخی برای تخریب، یکی یکی به صف شده‌اند و خانه‌های باارزش تاریخی از ویرانی در امان نمانده‌اند.»

به گمان صابری، اگر شهرداری اصفهان بخش ناچیزی از منابع خود را در راه حفظ آثار تاریخی اختصاص داده به این نکته نیز باید توجه کند که بخش عظیمی از این منابع و درآمدها ناشی از همین داشته‌های فرهنگی ـ تاریخی است که در اختیار مدیریت محترم شهری قرار می‌گیرد و باید جوابگوی وظایف انجام نداده و منابع تخصیص داده نشده هم باشد: «همچنین شهرداری محترم باید جوابگوی کارهای غیرکارشناسی، اقدامات عجولانه و شبانه و هماهنگ نشده، پروانه‌های صادره در حریم آثار تاریخی و تخریب آثار باارزش ثبت نشده و بی‌احترامی‌ها به آثار تاریخی در انواع گوناگون و گردشگران ناراضی و خدمات نامناسب به آنها باشد.»

مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناهای سازمان میراث فرهنگی، سازمان متبوعش را نهادی می‌خواند که همواره در مقابل تخریب‌های شبانه و روزانه برخی شهرداری‌ها و نگاه آنها به آثار تاریخی به عنوان خرابه ایستاده است. او قانون را ملاک تعیین مرجع تخصصی هر اقدام برمی‌شمرد و اعلام می‌کند: «مسئولیت تشخیص هر اقدام در هر اثر تاریخی با میراث فرهنگی کشور است. مدیریت شهری در تمام شهرهای کشور مکلف به حفظ میراث فرهنگی شهر است و نه مختار به آن و مکلف به کسب نظر دستگاه‏های متخصص مسئول است نه محق بر تشکیک در آن.»

با وجود این، شهردار اصفهان به نکته قابل تأملی اشاره می‌کند. به گفته سقائیان‌نژاد میراث فرهنگی برای حفاظت از بناها و آثار خود بودجه‌ای ندارد و بنابراین بهتر است با حل مشکلات سیاسی، میان مردم و آثار تاریخی آشتی ایجاد کند: «چراکه در غیر این صورت این مردم هستند که با بستن آب زیر پی‌ خانه‌ها سبب تخریب بناهای تاریخی می‌شوند.»

نباید فراموش کرد مردم ما هنوز به آن درجه از باور و آگاهی نرسیده‌اند که صیانت از میراث فرهنگی را بر مشکلات اقتصادی خود ارجح بدانند. اولویت مردم ما مشکلات معیشتی و مالی است و در این میان برخی برای دستیابی به سود هر چه بیشتر حاضرند از آب گل‌آلود ماهی بگیرند و ساختمان‌های نوساز را جایگزین خانه‌ها و بناهای تاریخی کنند.

این مسأله ضرورت هماهنگی و تعامل میان دستگاه‌ها را گوشزد می‌کند نه رقابت و موازی‌‌کاری و ایجاد اختلال در کار یکدیگر. با توجه به بودجه اندک میراث فرهنگی، باید تدابیری اندیشید تا با تعامل هر چه بیشتر میان سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد، بخش خصوصی و مردم از میراث فرهنگی و تاریخی کشور حفاظت شود. بهتر است سازمان میراث فرهنگی و مدیریت شهری، به جای متهم کردن یکدیگر، تعامل را در دستور کار خود قرار دهد. در این میان باید به نقش بخش خصوصی برای مرمت و احیای بناهای تاریخی و حفظ این آثار با تغییر کاربری آنها اشاره کرد. برای نمونه می‌توان به آغاز احیای خانه بزرگ‌زاد اصفهان توسط سازمان نظام مهندسی و یک نهاد عمومی غیردولتی اشاره کرد.

هزینه‌ای که برای خرید و مرمت خانه بزرگ‌زاد اصفهان نیاز است شاید حدود دو میلیارد تومان باشد. به گفته مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، در سراسر ایران 30 هزار خانه و بنایی که نیازمند مرمت و حفاظت فوری هستند، وجود دارد. با یک حساب سرانگشتی می‌توان به بودجه‌ای که برای چنین اقدامی نیاز است، پی برد. از این لحاظ شاید بهترین راهکار برای شرایط فعلی تعامل، همکاری نهادهای دولتی و بازکردن پای بخش خصوصی به این حوزه باشد.

کمیل انتظاری ‌‌/‌‌ گروه فرهنگ و هنر