رازهای ناشناخته نهنگ‌های خلیج‌فارس

تازه‌ترین گزارش از این دست مربوط به مشاهده لاشه یک نهنگ عظیم‌الجثه آبی در سواحل بحرکان در استان خوزستان است. این نهنگ نادر که ‌‌اکنون در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در رده در معرض خطر انقراض قرار دارد، بزرگ‌ترین موجود زنده روی کره زمین است و حضور آن در آب‌های این منطقه توجه هر چه بیشتر به وضع این گونه را می‌طلبد. اهمیت حضور نهنگ‌ها در اکوسیستم خلیج فارس و دریای عمان را باید در موارد متعدد ازجمله تاثیر مستقیمی که بر افزایش میزان صید ماهیان دارند، جستجو کرد. پژوهشگران دانشگاه ورمونث برلینگتون در تازه ترین تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که اعضای راسته نهنگ‌ها در پراکنش مواد غذایی، زندگی موجودات زنده بسیار ریز و همین‌طور در گردش چرخ اقتصادهای دریامحور نقش ارزنده‌ای دارند. بنا بر گفته دکتر جو رامون، زیست‌شناس ارشد دانشگاه ورمونث، نهنگ‌ها نه تنها باعث افزایش جمعیت ماهیان می‌شوند، بلکه در عین حال به‌علت تعقیب و گریز میان شکار و شکارچی، سلامت گوشت قابل استحصال را نیز تضمین می‌کنند.

گونه‌هایی ارزشمند در یک اکوسیستم خاص

اطلاعات از وضع خانواده وال‌هاBalaenopteridae در خلیج فارس و دریای عمان بسیار محدود است. شاید بتوان این‌طور گفت ‌ اعضای این خانواده آن طور که باید مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. گاهی حتی دیده شده ‌ ماهیگیران، کوسه‌های موسوم به کولی کر با نام علمی Rhinchodon typus را با وال‌ها اشتباه می‌گیرند. در مجموع خانواده وال‌ها در خلیج فارس و دریای عمان پنج گونه مهم دارند که به ترتیب عبارتند از: نهنگ بزرگ (وال آبی)، نهنگ براید، نهنگ باله پشتی، نهنگ خاکستری و نهنگ گوژپشت. در خلیج‌فارس و دریای عمان گونه‌ای به نام نهنگ قاتل کاذب نیز وجود دارد که برخلاف بقیه متعلق به خانواده دلفین‌هاست. دکتر روبرت بَلدوین یکی از دانشمندان برجسته و متخصص در علم اکولوژی دریا که بیشتر از 14 سال است در کشور عمان روی نهنگ‌ها تحقیق می‌کند، درباره این گونه به خبرنگار جام‌جم چنین گفت: «نهنگ‌های قاتل کاذب جزو گونه‌هایی است که حضورشان به طور منظم در این منطقه گزارش شده‌ است، اما کسب اطلاعات بیشتر درباره آنها قطعا مستلزم درک بهتر از وضع آنها، پراکنش و زیستگاه‌هایی است که اغلب در آنجا حضور دارند. تاکنون تحقیقات پراکنده‌ای روی این گونه منحصربه‌فرد انجام شده، اما این تحقیقات هنوز در حدی نیست که بتوان ارزیابی جامعی از وضع زیستی آنها ارائه کرد.»

ویژگی‌های خانواده وال‌ها

اعضای این خانواده علاوه بر جثه بزرگ تا متوسط، ویژگی‌های منحصربه‌فرد دیگری هم دارند که اغلب مردم از آنها آگاه نیستند. به عنوان مثال یکی از علت‌هایی که شاید ترس از اعضای این خانواده را ‌ نزد مردم نهادینه ساخته، ترس از خورده شدن به علت هیبت بزرگ این جانوران باشد! این در حالی است که وال‌ها دندان ندارند و گوشتخوار نیستند. آنها به جای دندان تیغه‌های شاخی مثلث‌شکل بلند و مژکداری به نام بالن (Baleen) دارند. بالن یک ساختار کشسان فیبرمانند است که امکان فیلتر کردن آب و تغذیه از موجودات بسیار ریز موجود در آب را برای اعضای این خانواده امکان‌پذیر می‌کند. نهنگ‌ها معمولا از پلانکتون‌ها، سخت‌پوستان، نرم‌تنان و گاهی هم از ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند. تغذیه وال‌ها از طریق بالن را باید یک ویژگی منحصربه‌فرد به حساب آورد. این اندامک‌ها از جنس کراتین بوده و از آرواره فوقانی آویزان هستند. هر بار وال‌ها دهان خود را باز می‌کنند، حجم زیادی از آب وارد دهانشان شده و سپس با بیرون دادن آب، مواد غذایی، درست همانند صافی توسط بالن‌ها فیلتر شده و در لابه‌لای آنها باقی می‌ماند. وال‌ها در ناحیه سینه شیارهای طولی عمیقی دارند که موقع بلعیدن آب، منبسط و منقبض می‌شوند. شاید یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های وال‌ها دم و بازدم‌های پرسر و صدای آنها باشد که اغلب به صورت فواره‌هایی از هوا و بخار به بیرون داده می‌شو‌د. وال‌هایی که در خلیج فارس و دریای عمان دیده می‌شوند، همانند دیگر همنوعان خود معمولا صداهای ناله مانند ایجاد می‌کنند، اما برخلاف دیگر عموزاده‌هایشان رغبت چندانی به مهاجرت‌های طولانی ندارند.

مطالعات تازه درباره نهنگ‌های خلیج فارس‌

مطالعه روی نهنگ‌های خلیج فارس و دریای عمان چنانچه پیشتر هم اشاره شد، بسیار محدود و اغلب فقط در مواقعی بوده که اجساد آنها به دلایل مختلف در ساحل به گل نشسته بود. دکتر روبرت بَلدوین، عضو هسته مرکزی تیم تحقیقاتی یورکا (IORCA) یا همان انجمن مطالعاتی و حفاظتی اقیانوس هند است و در عین حال سابقه تحقیقاتی گسترده‌ای در کشورهای مختلف ازجمله انگلستان، اسپانیا، عمان، امارات عربی متحده، قطر، بحرین، عربستان سعودی، سومالی، آفریقای جنوبی، گابن، سریلانکا، استرالیا، گینه نو پاپائو، جزایر سلیمان و باهاماس دارد. این محقق دو کتاب مرجع تحت عناوین «نهنگ‌ها و دلفین‌ها» و «حیات دریایی» در منطقه خلیج فارس و دریای عمان منتشر کرده که کتاب اول سال 2009 میلادی (1388 هجری شمسی) از سوی دانشگاه کالیفرنیا و کتاب دوم سال 2005 میلادی (1384 هجری شمسی) و در عمان چاپ شد. کتاب‌های مذکور حاصل سال‌ها تحقیقات بلدوین و همکارانش در این منطقه است و از جهاتی اطلاعات منحصربه‌فردی در مورد گونه‌های نادر این منطقه دارند. دکتر بلدوین درباره اهمیت و ضرورت حفاظت از این پستانداران بزرگ دریایی به خبرنگار روزنامه جام‌جم گفت: «شاید بتوانم این طور بیان کنم ‌ توجه من زمانی به این مساله جلب شد که متوجه نبود اطلاعات درباره این گروه برجسته از پستانداران آبزی در این منطقه منحصربه‌فرد شدم. حتی امروز که 25 سال از آن زمان می‌گذرد، باز هم چیزهای زیادی برای آموختن وجود دارد و این یعنی هنوز راه زیادی در پیش است.» بلدوین درباره کاربرد ردیاب‌های ماهواره‌ای و پروژه‌ای که اخیرا به همین منظور در عمان انجام شده، گفت: «استفاده از ردیاب کاری است که بتازگی شروع کرده‌ایم و نهنگ گوژپشت نیز گونه‌ای بود که برای این منظور در نظر گرفتیم. ردیاب‌هایی که از آنها استفاده کردیم، تقریبا بین دو تا سه ماه فعال هستند و اطلاعاتی از وضع این پستانداران مخابره می‌کنند. تا الان سه مورد نهنگ در آب‌های دریای عمان و در محدوده ساحلی کشور عمان به ردیاب مجهز شده‌اند، اما هنوز برای اظهارنظر در مورد این پروژه زود است.»

تفاوت‌های ژنتیکی میان‌ جمعیت‌های مختلف

پژوهشگرانی مثل دکتر بلدوین و دکتر گیل برولیک، استاد دانشگاه سنت اندروز و یکی از متخصصان برجسته پستانداران دریایی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی بر این باور‌ند که تفاوت‌های عمده‌ای میان جمعیت نهنگ‌ها در دریای عمان و خلیج فارس با جمعیت‌های دیگر مناطق وجود دارد. بلدوین در این زمینه می‌گوید: «در اینجا عملا می‌توان گفت ‌ برخی از جمعیت‌ها از دیگر گونه‌ها جدا شده‌اند. حتی می‌توان گفت از نظر ژنتیکی نیز با جمعیت‌های دیگر مناطق جهان متفاوت هستند. تعداد زیادی خود را با شرایط محلی سازگار کرده‌اند و همه اینها سبب شده ‌ برخی ویژگی‌های متفاوت نیز شکل بگیرد. به عنوان مثال جالب است ‌ جمعیت گونه نادری مثل نهنگ گوژپشت خلیج فارس در منطقه‌ای مشابه تغذیه و تولیدمثل می‌کند. این گونه مهاجرت‌های طولانی بین مناطق مخصوص تغذیه و تولیدمثل انجام نمی‌دهد، در حالی که سایر جمعیت‌های این‌گونه در دیگر مناطق جهان این کار را به طور منظم انجام می‌دهند.» بلدوین افزود: «نهنگ گوژپشت خلیج فارس یکی از معدود گونه‌هایی در منطقه است که ما در مورد آنها یک سری داده‌های ژنتیکی در اختیار داریم و این داده‌ها به ما نشان می‌دهد این جمعیت از نظر تکاملی ریشه در ذخیره ژنتیکی شناخته شده نیمکره جنوبی دارد، اما حدود 70 هزار سال پیش از جمعیت اصلی جدا شده است.» دکتر آدا ناتولی یکی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه دورهام و متخصص مطالعات ژنتیکی روی پستانداران آبزی است که چندی پیش درباره پروژه حفاظت از دلفین‌های خلیج فارس در امارات با روزنامه جام‌جم مصاحبه‌ای انجام داد (تاریخ چاپ یکشنبه نهم شهریور 93). این متخصص ژنتیک باور دارد که این نوع تفاوت‌ها ضرورت نیاز به یک مطالعه ساختاری دقیق را می‌‌طلبد.

پروژه‌های در دست اجرا در منطقه

برخی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به صورت پراکنده تحقیقاتی را در زمینه نهنگ‌ها آغاز کرده‌اند. چنانچه اشاره شد، تیم تحقیقاتی دکتر بلدوین قریب 14 سال است تحقیقات علمی خود را در بخشی از محدوده دریای عمان و آب‌های ساحلی این کشور آغاز کرده‌اند.

حدود شش سال پیش در پی به گل نشستن‌های متعدد دلفین‌ها در سواحل خلیج فارس، ایران و شش کشور دیگر حاشیه خلیج‌فارس شامل کویت، قطر، بحرین، امارات عربی متحده، عمان و عربستان از تیم تخصصی نهنگ‌ها (یکی از زیرمجموعه‌های تخصصی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی) درخواست برگزاری کارگروه‌های تخصصی را کردند تا حداقل اطلاعات پایه از وضع پستانداران دریایی منطقه فراهم شود. این کارگروه‌ها نوامبر ‌ 2008 (پاییز 1387 هجری شمسی) و با حضور 35 شرکت‌کننده از هفت کشور برگزار شد. این طرح شامل دو روز درس تکنیکی همراه با بحث و تهیه یک برنامه عملیاتی منطقه‌ای درباره مرگ و میر انبوه پستانداران دریایی بود. علاوه بر این می‌توان از پروژه شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی در آب‌های ایران که زیرنظر سازمان حفاظت از محیط‌زیست اجرا شد‌ نام برد، اما در مجموع هنوز اطلاعات کافی از این حیوانات منحصربه‌فرد در دست نیست.

دکتر بلدوین در پایان یادآور شد ‌ به دلیل اهمیت حضور این گونه‌های نادر و ارزشمند و به علت نبود اطلاعات، بهتر است هر چه سریع‌تر مطالعاتی همزمان روی طیف وسیعی از زیستگاه یعنی دقیقا از خود ساحل تا عمیق‌ترین محدوده‌های دور از ساحل در کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله در ایران انجام شود. به گفته بلدوین هدف اصلی از انجام چنین مطالعاتی کمک به حفاظت از مناطق ساحلی و محیط‌های دریایی خواهد بود.

این در حالی است که تهدیدهای عمده‌ای که اکنون جمعیت نهنگ‌ها در این منطقه با آن مواجهند نظیر به دام افتادن ناخواسته و اتفاقی در تورهای ماهیگیری، برخورد با کشتی‌ها، اغتشاشات و مزاحمت‌های ناشی از سر و صدا می‌تواند زمینه حذف تدریجی این گونه‌های نادر را پیش از کسب اطلاعات حفاظتی کافی فراهم کند و این بدون تردید زیانی جبران‌ناپذیر خواهد بود.

روایت‌های تاریخی از نهنگ‌های خلیج فارس و دریای عمان

ویلیام توماس بلنفورد، یک زمین‌شناس و طبیعیدان انگلیسی بود که در قرن 19 میلادی (سال‌های 1871 و 1872 ـ 1250 هجری شمسی) به عنوان عضو کمیسیون تعیین مرزهای ایران وارد کشور شد. بلنفورد کتاب‌های متعددی در زمینه پرنده‌شناسی، پستانداران و حیات وحش خصوصا در کشور هندوستان دارد، اما سفر وی به ایران سبب شد اطلاعاتی نیز از جانب وی در زمینه حیات وحش ایران نگاشته شود. وی درباره نهنگ‌های خلیج فارس و دریای عمان این طور گفته است: «نهنگ‌ها و پورپویزها را می‌توان در تعداد زیاد و در سواحل مکران (سواحل دریای عمان) مشاهده کرد. برآوردها نشان می‌دهد پورپویزها در خلیج فارس زیاد، اما در مقابل نهنگ‌ها نادر هستند. نهنگ‌ها را می‌توان به طور منظم، اما نه مداوم در آب‌های دورتر از بندرعباس و جزیره قشم مشاهده کرد. گزارش‌ها حاکی است که آنها اغلب از نوع نهنگ‌های آبی بزرگ و نهنگ‌های باله پشتی هستند. نهنگ براید حتی در نزدیک سواحل عراق یعنی در انتهای غربی خلیج فارس نیز شناسایی شده است.» یکی از شواهد مستند تاریخی درباره به گل نشستن نهنگ‌ها در سواحل ایران، اشاره به یک نهنگ باله پشتی 19 متری دارد که نزدیک بندرعباس و در سال 1972 میلادی (1351 هجری شمسی) اتفاق افتاد، اما در مجموع خبرها از نهنگ‌های به گل نشسته به صورت پراکنده است، مثلا آبان 91 خبری درباره نهنگ به گل نشسته در ساحل بندر جاسک منتشر شد. این نهنگ 22 متری پس از 30 ساعت و با وجود تلاش غواصان برای برداشتن تورها جان سپرد. متاسفانه نوع گونه این نهنگ در خبرها منعکس نشد. اردیبهشت 93 نیز گزارشی از به گل نشستن لاشه یک نهنگ در سواحل روستای لیلتین شهرستان دیلم گزارش شد. متاسفانه باز هم نوع گونه این نهنگ که در اثر برخورد با شناورها جان سپرده بود، در خبرها مشاهده نشد. نهنگ آبی عظیم الجثه بحرکان هم که نخستین مورد مشاهده نهنگ آبی در سواحل استان خوزستان است، پیشتر دو بار‌ در سال 1342 توسط محققی در سواحل کویت و سال 1364 در نزدیکی بندرعباس و جزیره قشم ثبت شده بود.

فرناز حیدری / جام جم