روایت شناسایی یک نهنگ نادر در تنگه هرمز

یکی از این مشاهدات غیرمعمول، ثبت گونه نادر «نهنگ پایلوت باله‌کوتاه» در آب‌های تنگه هرمز است. مشاهده‌ای که می‌تواند نشانی از بهبود شرایط زیستگاهی تنگه هرمز برای پناه دادن به برخی گونه‌های نادر باشد. فریدون عوفی، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و همکارانش آبان امسال موفق به شناسایی این گونه شدند که خبر تائید این ثبت دی امسال منتشر شد.

دکتر فریدون عوفی سال‌ها با مسئولیت‌های گوناگون اعم از مجری، مشاور و همکار در پروژه‌ها و طرح‌های مختلف بیولوژی و اکولوژی آبزیان، هیدروبیولوژی اکوسیستم‌های دریایی، تنوع‌ زیستی، ارزیابی و مدیریت زیست‌محیطی با متخصصان داخلی و خارجی همکاری داشته است. وی مدتی است موضوع تکمیل فهرست نهایی و الگوهای رفتاری و پراکنش پستانداران دریایی در آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان را در اولویت برنامه‌های کاری خود قرار داده و کتاب «کلید شناسایی پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان» وی نیز در مراحل نهایی انتشار قرار دارد. ثبت حضور نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه در آب‌های پیرامون جزایر تنگه هرمز نیز در خلال یکی از این سفرهای تحقیقاتی وی و تیم همکارش میسر شده است.

آرامش و روحیه بشاش این پژوهشگر که بی‌تردید ریشه در سال‌ها مطالعه زیستگاه‌ها و زیستمندان آبی دارد، زمانی برایتان بهتر معنا می‌شود که در یک روز سرد زمستانی، آن هم در حالی که وضعیت هوای پایتخت در شرایط بحرانی گزارش شده، برای تهیه یک گزارش خبری مسیرتان را در بزرگراه‌های تازه تاسیس غرب تهران گم کنید و پس از مدت‌ها سردرگمی سرانجام وارد ستاد مرکزی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور شوید؛ جایی در محل باغ ملی گیاه‌شناسی و در نهایت اتاق کار یک پژوهشگر با آرامشی وصف‌ناپذیر؛ درست شبیه به آنچه از دنیای آبزیان سراغ داریم. در چنین موقعیتی است که دیدن تصاویر کم‌نظیر از آبزیان خلیج فارس و دریای عمان و خاطرات سال‌ها پژوهش و عکاسی از طبیعت و حیات وحش با سرعت هر چه تمام‌تر آخرین بندهای ذهن شما را از فضای پرهیاهوی پایتخت جدا می‌کند و افکارتان را به دنیای ناشناخته‌های زیر آب در خلیج فارس و دریای عمان خواهد برد.

یافتن لعل سیاه در تنگه هرمز

اگر به قشم و جزیره هنگام سفر کرده باشید، احتمالا گروه دلفین‌های بینی بطری را از نزدیک دیده‌اید. این گروه که هر سال تعداد زیادی گردشگر را مسحور خود می‌کنند به همراه گروه دلفین‌های گوژپشت و پورپویز منطقه حفاظت شده جنگل‌های دریایی حرا قشم (هرمزگان) و یک گروه از دلفین‌های گوژپشت بوشهر در پارک ملی دریایی دیر ـ نخیلو (بوشهر) ازجمله گروه‌های شناخته و ثبت‌شده کشور محسوب می‌شوند، اما تجربه مشاهده یک خانواده کم‌جمعیت و گله شش تایی نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه از سوی دکتر عوفی و همکارانش به واقع از جنس دیگری است.

دکتر عوفی در این باره به خبرنگار جام‌جم گفت: « آبان امسال با هدف پایش زیستگاه‌های مرجانی جزایر تنگه هرمز عازم یک سفر تحقیقاتی شدیم. سفر از صبح زود آغاز شد. زیرا پیش‌بینی هواشناسی نشان می‌داد که ظاهرا در نزدیکی ظهر هوای منطقه نامساعد خواهد بود. هنگام بازگشت در جنوب جزیره لارک ناگهان متوجه تلألو خاصی روی سطح آب شدیم. فاصله قایق با ساحل تقریبا یک مایل بود که فاصله بسیار نزدیکی است. گمانه‌زنی‌ها در مورد این آبزی از همان فاصله دور آغاز شد. من شخصا فکر کردم که شاید دلفین باشد. یکی از همکاران با توجه به مشاهده هفته پیش گفت که شاید کوسه نهنگی (با نام محلی کولی‌کر) باشد، اما شکل باله و پوزه باز هم ذهنم را به سمت گونه‌ای از دلفین برد. با نزدیک شدن به گله در وهله نخست یک نهنگ نوجوان زیر یک سال را دیدیم؛ حتی در آن زمان باز هم فکر کردم شاید پورپویز باشد، اما رنگ بدن گویای مساله دیگری بود. آرامشی را که در آن لحظه آن نهنگ نوزاد داشت، براستی ما نداشتیم. عکسبرداری و فیلمبرداری بسرعت با انواع دوربین‌های فیلمبرداری و عکاسی آغاز شد. همزمان اطلاعات رفتاری و مشاهده وضعیت نمونه نیز یادداشت و ثبت شد، اما از آنجایی که پستانداران دریایی خصوصا نوزادان و نمونه‌های جوان اغلب تنها نیستند، به این باور رسیدیم که باید گله‌ای در آن نزدیکی باشد. خاموش کردن موتور، اولین کاری بود که انجام شد تا از استرس و ایجاد سر و صدا در محیط کاسته شود. برخی از همکاران گفتند که تجهیزات غواصی را بپوشیم و وارد دریا شویم، اما چون این کار هم احتمال دور شدن آنها را تقویت می‌کرد و باعث ایجاد ناآرامی در محیط می‌شد، از انجام آن صرف‌نظر کردیم. از طرفی هوای کپسول‌های غواصی هم به انتها رسیده بود. چند لحظه بعد متوجه پنج نهنگ دیگر در فاصله کمی دورتر شدیم که نشان می‌داد والدین خطر را احساس کرده‌اند. سپس یک نهنگ ماده به ما نزدیک شد و این مساله به دلیل حضور نوزاد و وابستگی به والدین امری طبیعی بود.

در گروه نهنگ‌های دندان‌دار که دلفین‌ها و پورپویزها و همچنین نهنگ‌های پایلوت زیرگروه آنها هستند؛ معمولا جنس ماده، رهبری گروه را برعهده دارد. امنیت و آرامش محیطی ایجاد شده باعث شد که کم‌کم گله شامل دو نر، دو ماده و یک نمونه نوجوان به قایق نزدیک شوند هرچند که دو نمونه نر کماکان در فاصله کمی دورتر نسبت به ماده‌ها و نوزادان شنا می‌کردند. میانگین زمانی و غوص‌های زیرآب رفتن نهنگ‌های بالغ نر حدود 15 دقیقه برآورد شد. برایمان جالب بود که نوزاد دوم گروه وابستگی شدیدتری به والدین داشت در حالی که نوزاد اول که در وهله نخست رویت شد، از بسیاری جهات مستقل‌تر به نظر می‌آمد.»

عوفی شاخص‌ترین ویژگی رفتاری این گروه را حرکات عمودی نسبت به خط ساحل عنوان کرد و افزود: «گله مذکور رفتار شنا و جابه‌جایی عمود بر ساحل مشخصی داشتند و در تمام طول دوره حدود شش ساعت همراهی با آنها، حرکات افقی نسبت به خط ساحل نداشتند و این مساله به این دلیل اهمیت دارد که می‌توان به نوعی رفتار ویژه تغذیه‌ای آنها پی برد. ما می‌دانیم که نهنگ‌های پایلوت شکارچیان ماهر و حرفه‌ای بخصوص برای ماهی مرکب و اسکوئید هستند و به همین دلیل به آنها یوزپلنگ اعماق گفته می‌شود. حرکات مذکور نیز از این نظر اهمیت دارد که نشان می‌دهد نهنگ‌ها در حال تغذیه فعال بوده‌اند و شاید در محل حضور دسته‌ای از ماهی‌های کوچک ناحیه ساحلی بوده‌اند.»

وی همچنین گله شش تایی نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه پیرامون جزایر تنگه هرمز را متعلق به جمعیت مستقل پاکستانی ـ عمانی موسوم به جمعیت پاکومن (PAKOMAN) ارزیابی کرده و گفت: «به نظر می‌رسد گله‌های منطقه دریای عمان (تنگه هرمز)، دریای عرب و حتی خلیج بنگال وابسته به این جمعیت مستقل هستند.» لازم به یادآوری است که تحقیقات دامنه‌دار دکتر عوفی و خانم دکتر برولیک نشان می‌دهد که جمعیت مذکور در عین حال وابستگی قابل‌توجهی به دریاها و خلیج‌های کناره‌ای ناحیه اقیانوسی هند ـ آرام دارد.

خلیج فارس آغوش می‌گشاید؟

نهنگ‌های پایلوت، چه باله‌کوتاه یا باله بلند نمونه‌های بسیار منحصربفردی از پستانداران دریایی هستند. آنها در مقایسه با دیگر دلفین‌های دندان‌دار فوق‌العاده حساس، منزوی و در عین حال آسیب‌پذیر هستند. تغذیه و تولیدمثل این گروه از نهنگ‌ها فقط زمانی انجام می‌شود که در محیط‌زیست دریایی ساحلی احساس امنیت کامل کنند. به گفته عوفی حضور این گله شش تایی را بایستی اثبات مثلث بقای تغذیه، تولیدمثل و زمستان‌گذرانی تلقی کرد. وی در ادامه گفت: «از آنجایی که برآورد تقریبی من از سن نوزادان مشاهده شده حدود 8 تا 9 ماهه است، لذا می‌توانم تقریبا با اطمینان بگویم تولیدمثل و زادآوری آنها در آب‌های ایران و حتی در محدوده تنگه هرمز بخصوص مناطق زیستگاهی امن و پناهگاه‌های ساحلی پیرامون جزایر انجام شده و این امر نشان می‌دهد آنها امنیت لازم را در منطقه احساس کرده و به همین دلیل در این محدوده و آن هم تا به این اندازه در نزدیکی ساحل رویت شده‌اند.»

دریای عمان آری؛ خلیج فارس شاید

نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه که از آنها با نام «نهنگ‌های پایلوت پاسیفیک» و «سیاه ماهی» نیز یاد می‌شود، از نظر طبقه‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در گروه گونه‌های با «اطلاعات ناقص و ناکافی» جای می‌گیرند. در این گروه خاص گونه‌هایی وجود دارد که داده‌های کافی برای ارزیابی تهدیداتی که می‌تواند آنها را در معرض خطر قرار دهد، وجود ندارد.

کمبود اطلاعات از شرایط زیستی و داده‌های جمعیتی نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه در مقیاس جهانی، علت طبقه‌بندی آنها در این گروه است. پراکنش جهانی این گونه شامل مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری، آب‌های اقیانوسی و دریاهای معتدل به عنوان زیستگاه‌های اصلی است.

از تعداد اندک منابع فارسی درخصوص پستانداران دریایی ایران فقط در کتاب «پستانداران دریایی خلیج فارس و دریای عمان» که از سوی دکتر سیدمحمدباقر نبوی و همکاران سال 1389 به چاپ رسیده، به حضور نهنگ پایلوت باله‌کوتاه در آب‌های دور از ساحل دریای عمان و دریای عرب (منطقه شمالی اقیانوس هند در سواحل هند و پاکستان) اشاره شده که البته مبنای آن نیز از کتاب «پستانداران دریایی جهان» نوشته توماس جفرسون سال 2008 (1387) است، اما پیش از این ادعا حضور نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه در خلیج فارس بیشتر جنبه مشکوک داشته و تائید نشده است.

دکتر عوفی یادآور شد که در سال 1386 نیز هنگام انجام تحقیقات در زمینه محیط زیست دریایی در محدوده جزایر ایرانی خلیج فارس، باقیمانده چهار اسکلت مشکوک را در جزیره سیری مشاهده کرده است. وی توضیح داد: «در آن زمان بررسی و شناسایی باقیمانده مهره‌ها و جمجمه‌ها و همچنین همفکری و مشاوره با خانم دکتر جیلیان تریسی برولیک از پژوهشگران برجسته و متخصص در زمینه پستانداران دریایی از دانشگاه سنت‌اندروز انگلستان، ما را به این جمع‌بندی رساند که اسکلت‌های جزیره سیری قطعا متعلق به نهنگ پایلوت باله‌کوتاه است، اما این ثبت صرفا در حد یک گزارش و یافته علمی کوتاه (فارسی و انگلیسی) با عنوان «قبرستان نهنگ‌های پایلوت خلیج فارس» منتشر و در همان حد باقی ماند. چون حدود چند ماه از به گل نشستن لاشه‌ها می‌گذشت، لذا نتیجه‌گیری دقیق‌تر عملا امکان‌پذیر نبود و در واقع زمان بیشتری لازم بود تا بتوان این ادعا را با ثبت نمونه‌های زنده به تائید رساند. خوشبختانه ثبت اخیر به خوبی شاهد این مدعاست.»

اهمیت حضور یک گونه جدید در آب‌های ایران

دکتر عوفی حضور نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه در آب‌های ایران را از دو نظر مهم ارزیابی کرد و در این باره گفت: نخست این که با مشاهده این نهنگ در آب‌های ایران، فهرست پستانداران کشورمان شاهد حضور گونه‌ای جدید می‌شود و دوم این که به نظر می‌رسد امنیت زیستگاهی برای زندگی موجودات آبزی دوباره به آب‌های محدوده تنگه هرمز بازگشته است. تنگه هرمز به علت حضور و تردد ناوگان‌های مختلف اعم از نفتکش‌ها، کشتی‌های تجاری، صیادی و حتی نظامی از نظر اکولوژی و محیط‌زیست دریایی درجه ریسک‌پذیری بالایی دارد. آلودگی‌های مختلف بویژه منابع آلاینده غیرکانونی در این منطقه، آب توازن کشتی‌ها و پدیده‌هایی نظیر کشند سرخ همه ازجمله مواردی است که حضور گونه‌های مهاجر و نیمه‌مهاجر را در این منطقه دچار مشکل می‌کند و حیات زیستمندان و بخصوص گونه‌های حساس و آسیب‌پذیر را به لحاظ روند زیستی، زنجیره غذایی و امنیت زیستگاهی مورد تهدید قرار می‌دهد. سال‌های گذشته، بویژه اوایل دهه 80 تعداد قابل توجهی از گونه‌های شاخص در این منطقه مشاهده و گزارش نشده‌اند یا به طور قابل توجهی کاهش شدید جمعیتی داشته‌اند. در این باره می‌توان به ماهی «ساردین خلیجی» به عنوان گونه بوم‌زاد و منحصربه‌فرد خلیج فارس یا گونه اسبک ماهی دریایی اشاره کرد.

دکتر عوفی در خاتمه گفت: «ارزیابی من این است که روند تکاملی محیط زیست دریایی در خلال چند سال گذشته به مرحله‌ای رسیده که می‌توان گفت امنیت زیستگاهی خوشبختانه ظاهرا به این منطقه بازگشته و یکی از شواهد آن نیز شاید حضور گونه شاخصی همچون نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه است.

برای اثبات این موضوع به عنوان یک فرضیه نیز در حال حاضر مجموعه مطالعات و تحقیقاتی را با به‌کارگیری مدل‌‌های استاندارد ارزیابی زیستگاهی دریایی ـ ساحلی آغاز کرده‌ام که بتوان براساس شواهد و مستندات جمع‌آوری، طبقه‌بندی و تجزیه و تحلیل شده، آن را به عنوان گزارش و مقاله علمی ارائه و اثبات کنم.»

نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه بر سر سفره ژاپنی‌ها

«ماهی سیاه» نام دیگر «نهنگ پایلوت باله‌کوتاه» است که به علت رنگ تیره بدن (سیاه، خاکستری و قهوه‌ای) به آنها اطلاق شده است. متاسفانه وضعیت زیستی و رفتاری جمعیت‌های جهانی این پستانداران دریایی میان‌جثه با طول حدود 3.5 تا 6.5 متر (نمونه‌های بالغ) به استثنای جمعیت کشور ژاپن، کماکان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

دکتر فریدون عوفی دلیل علاقه ژاپنی‌ها به این جمعیت خاص را مصرف غذایی آن و در واقع تجارت این گروه از پستانداران و تهیه نوعی غذای سنتی با استفاده از گوشت این حیوان توصیف کرده و می‌گوید: «متاسفانه با وجود این‌که این گونه در ضمیمه دو کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض (سایتیس) قرار دارد، در سفر اخیرم به ژاپن شخصا نام آن را به عنوان غذای ویژه و بسیار مورد علاقه ژاپنی‌ها در فهرست منوی رستوران‌های سنتی با قیمت بسیار بالا دیدم.»

سراب نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه

نهنگ‌های پایلوت باله‌کوتاه از مسافت دور ممکن است با نهنگ‌های پایلوت باله بلند، پورپویزها، نهنگ‌های قاتل کاذب و نهنگ‌های قاتل کوتوله اشتباه گرفته شوند. دو مورد آخر ازجمله گونه‌هایی هستند که در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان به دفعات مشاهده و گزارش شده‌اند. از پورپویزها نیز فقط یک گونه با نام پورپویز بدون باله در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان دیده شده است، اما نهنگ‌های پایلوت باله بلند بیشتر در حوزه اقیانوسی هند ـ آرام گزارش شده‌اند. شکل باله پشتی، فرم پوزه و رنگ بدن ازجمله کلیدهای شناسایی و تمایز این گونه از دیگر موارد مشابه است. در موارد دقیق‌تر برای شناسایی گونه‌ها، شمارش تعداد دندان‌ها، تعداد مهره‌های ستون مهره‌ها و البته انجام آزمایشات ژنتیک راهگشا خواهد بود.

فرناز حیدری ‌‌/‌‌ جام‌جم