تقدیر تاریخی اندیشه در ایران دوره قاجار

مقدمه کتاب، بازگو کننده متن است:

رساله حاضر سومین دفتر از مجموعه مباحثی است که تلاش دارد تاریخ فکری ایران را از مقطع دوره قاجارها تا حوادث مشروطه به بحث گذارد. در این رساله رابطه متقابل اندیشه‌ها و تاریخ سیاسی کشور با اتکاء به حوزه اصلی اندیشه و عمل یعنی احکام شرع مورد بررسی واقع شده و شکل گیری اندیشه‌های موازی با گفتار مسلط که مبداء روشنفکری ایران و به واقع حاشیه بودند، در مقابل متن، مورد ارزیابی قرار گرفته است و مبانی و مبادی و به عبارتی تبار این اندیشه‌ها بررسی می‌شوند. به واقع بدون فهم اندیشه‌هائی که در پس پشت تحولات سیاسی دوران معاصر ایران قرار داشته است، تبیین حوادث آن زمان غیر ممکن به نظر می‌رسد.

فرضیه اصلی رساله حاضر این است که حوزه عمومی و گفتار مسلط ایران زمان قاجار تا دوره مشروطه و حتی مواردی مثل قانون مدنی زمان رضاشاه یعنی احکام ارث و مالکیت و نکاح و طلاق، برخاسته از احکام شرع بود، احکامی که کلیه وجوه زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان را از بدو تولد تا لحظه مرگ در بر می‌گرفت و هیچ فردی نبود که در جغرافیای این کشور زندگی کند؛ اما از شعاع نفوذ گفتار مسلط به دور باشد. اگر احکام شرع و حاملان آن که روحانیان بودند، نمادی از گفتار مسلط بودند، پس اندیشه‌های دیگر را که در قالب انواع و اقسام ایدئولوژی‌های باستان‌گرایانه و یا نظرات معطوف به استقرار حکومت مقتدر مطرح می‌شدند چه باید نامید؟

رساله حاضر بر آن است که این اندیشه‌ها را می‌توان اندیشه‌های حاشیه‌ای خواند، اندیشه‌هایی که در ظاهر به صورت کوتاه مدت بر متن که عبارت بود از حوزه عمومی اندیشه و عمل در زندگی ایرانیان غالب شد.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

مقدمه

فصل نخست: فهم فرادهش به مثابه الزام

طرح بحث

1. پژوهش چیست؟
2. تاریخ‌نگاری و مسئله زبان
3. مسئله تقدیر
4. ایضاح و فهم در تاریخ

فصل دوم: فرایند تکوین ساختار مذهبی دوره قاجار

1. بسترها و زمینه‌ها
2. تحولات مفاهیم دینی و اقتصادی
3. بحث اجتهاد و تقلید
4. تحول مفهوم نیابت امام
5. مبحث حکومت

فصل سوم: موازنه شرع و عرف در نظام حقوقی ...

1. مدخل
2. نسبت شرع و عرف در دوره قاجار
3. موقعیت احکام شرع در دوره مشروطه

فصل چهارم: نگاهی به گفتار مسلط مذهبی در ...

1. درآمدی بر تجارت خارجی در دوره ناصری
2. امتیاز تنباکو و نخستین واکنش‌ها
3. ماهیت شرعی جنبش علیه امتیازنامه تنباکو
4. حکم شرعی تحریم تنباکو و تبعات آن

فصل پنجم: تحلیل گفتار آخوند خراسانی در ...

1. نخستین تکاپوها
2. وجوب عینی تشکیل قشون و بانک ملی
3. مقتضیات زمان و حقوق مردم از دید آخوند خراسانی
4. مشروطه در چارچوب شرع
5. دیدگاه آخوند درباره حکومت در عصر غیبت

فصل ششم: در جستجوی هویت ملی

1. طرح مسئله
2. جغرافیای ایران زمین کجاست؟
3. مؤلفه‌های تمایز فرهنگی ایرانی از غیر ایرانی
4. تاریخ مشترک و هویت ملی
5. ادبیات و هویت ملی
6. مقدمات شکل‌گیری اندیشه باستان‌گرایی
7. تحقیر میراث ملی ایران

فصل هفتم: حاشیه علیه متن؛ فرقه آذرکیوانی و ...

1. باستان‌گرائی به مثابه فراروایت تاریخی
2. مختصری از زندگی جلال الدین میرزا قاجار
3. جنبش سره‌نویسی
4. فعالیت‌های سیاسی و گرایش‌های روشنفکری
5. منابع فکری جلال الدین میرزا قاجار
6. نامه خسروان و ادوار تاریخی ایران

منابع و مآخذ