رازهای تفاوت سلطان‌نشین

گفته می‌شود قابوس هفتاد و سه ساله مبتلا به سرطان روده است و برخی شایعات از روزهای پایانی عمر او حکایت دارد. دادگاه سلطنتی عمان اعلام کرده وی یک عمل جراحی موفقیت‌‌آمیز را پشت سر گذاشته و در این میان برخی می‌گویند قابوس برای شرکت در مراسم سالانه روز ملی در هجدهم نوامبر (بیست و هفتم آبان) به کشور باز خواهد گشت. با این حال، آینده این کشور در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. باتوجه به اهمیت قابوس به‌عنوان یک شریک استراتژیک برای غرب می‌توان تصور کرد پس از او چه اتفاقاتی در مسقط رخ خواهد داد.

عمان تمایل دارد در مقایسه با دیگر کشورهای عرب همسایه خود، نقش پررنگ‌تری در مباحث بین‌المللی داشته باشد. درواقع عمان اهمیت استراتژیکی برای واشنگتن دارد که البته این موضوع چندان هم به نفت این کشور مربوط نیست. آرامش داخلی، دوری از تنش‌های مذهبی و دموکراسی موفق موجب تفاوت این کشور با دیگر ملت‌های عرب منطقه شده است.

یکی از دلایل مهم منفعت این کشور، بحث جغرافیای آن است. عمان نیمی از بخش جنوبی تنگه هرمز را تحت کنترل خود دارد که این بخش شامل کانال‌های اصلی انتقال آب و مسیر کشتیرانی است. از سوی دیگر، بیش از 30 درصد ذخیره نفتی جهان از این مسیر می‌گذرد. عمان همچنین خط ساحلی گسترده‌ای دارد که به اقیانوس هند ختم می‌شود. این خطوط به عمان اجازه می‌دهد یک مرکز تجاری مهم در منطقه باشد. در سال‌های اخیر، عمان توانسته دومین لنگرگاه خاکی بزرگ در خاورمیانه را در شهر مهم و استراتژیک الدقم بسازد. با توجه به موقعیت آن، شهر الدقم مزیت‌های فراوانی در مقایسه با دبی دارد. از سوی دیگر، الدقم در راستای تنگه هرمز نیست و همین باعث می‌شود در هزینه‌های بیمه‌ای صرفه‌جویی فراوان شود.

عمان همچنین از لحاظ میانه‌روی در اصول مذهبی میان همسایگان عرب خود یک مثال مشخص است. از سوی دیگر، عمان تنها کشور عربی است که تحمل مذاهب مختلف در آن بسیار بالاست. به‌عنوان مثال، گروه‌های مختلف مسلمانان بی‌هیچ مشکل و ناراحتی در مساجد یکدیگر شرکت کرده و کنار هم نماز می‌خوانند. در حالی که دنیای عرب در تنش‌های مذهبی میان شیعیان و سنی‌ها قرار دارد، عمان نمونه‌ای از زندگی مسالمت‌آمیز به حساب می‌آید.

در بحث مربوط به حقوق زنان نیز این کشور از دیگر اعراب یک سر و گردن بالاتر است. در حالی که زنان کشورهای عرب خاورمیانه همچنان در حال نبرد برای کسب حقوق اولیه خود هستند، قوانینی در عمان به تصویب رسیده که حضور زنان در محیط‌های آموزشی، محیط‌های کاری و سیاست را تسهیل کرده است. زنان بخش زیادی از اعضای موسسات و نهادهای دولتی را تشکیل می‌دهند. به‌عنوان مثال، وزرای آموزش و پرورش و آموزش عالی و همچنین سفیر عمان در ایالات متحده همگی زن هستند. میزان حضور دختران عمانی در مقاطع تحصیلی بیش از پسران این کشور است. یک نفر از هر سه نفر در محیط‌های کاری را زنان تشکیل می‌دهند. همچنین برخلاف دیگر کشورهای عرب، زنان عمانی همچون مردان این کشور حق داشتن زمین به نام خود را دارند.

جامعه و جغرافیای عمان تسهیل‌کننده مسیر این کشور در راه تحقق دموکراسی بوده و اجازه داده پل ارتباطی میان شرق و غرب باشد. دهه‌ها پیش از آن‌که رجب طیب اردوغان موضوع «مشکلات صفر با همسایگان» را در سیاست خارجی مطرح کند، عمان در این زمینه به موفقیت رسیده بود. در زمان جنگ هشت ساله میان عراق و ایران، مسقط روابط حسنه‌ای با هر دو کشور داشت. موفقیت در مدیریت مذاکرات مرزی بین عربستان و یمن، تلاش برای برقراری ارتباط میان عربستان و ایران، تسهیل روابط میان یمن و دیگر اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس و میانجیگری میان قطر در یک طرف و عربستان و امارات و بحرین در طرف دیگر از دیگر فعالیت‌های دیپلماتیک مسقط طی سال‌های اخیر بوده است. برگزاری بخشی از مذاکرات میان تهران و غرب بر سر مساله هسته‌ای ایران نیز از دیگر اقدامات موفق عمان در این زمینه بوده است.

عمان همچنین نقش مهم و سازنده‌ای نیز در شورای همکاری خلیج فارس دارد. مسقط که همواره به دلیل رابطه حسنه با تهران مورد اتهام خیانت از سوی دیگر اعضای شورای همکاری قرار گرفته، بوضوح در مقابل اقدامات عربستان برای تحت کنترل درآوردن این شورا و همچنین تضعیف ایران ایستاده است. عمان به جای تاکید بر وحدت سیاسی و نظامی میان اعضای این شورا، بر مشارکت‌های اقتصادی میان آنها اصرار می‌ورزد.

درواقع بسیاری از موفقیت‌ها و دستاوردهای عمان در عرصه داخلی و خارجی را باید مرهون سلطان قابوس بدانیم. وی پس از کنار زدن پدرش با کمک انگلیسی‌ها در سال 1970 تلاش کرده عمان را به سمت مدرنیته حرکت داده، استانداردهای زندگی را افزایش دهد. در مباحث مربوط به برقراری ارتباطات سیاسی و اقتصادی با همسایگان نیز می‌توان بوضوح رد پای او را مشاهده کرد، اما این اقدامات قابوس باعث به وجود آمدن یک مشکل نیز شده است. با کسب این موفقیت‌ها، مشخص نیست چه کسی می‌تواند بر جای او تکیه بزند؟ بدون داشتن فرزند، خویشاوند یا وجود تعداد اندکی از افراد قابل اعتماد، با ثبات ماندن عمان پس از قابوس در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.گرچه اختلافات قومی و مذهبی در این کشور وجود ندارد، اما نبود فردی همچون قابوس باعث می‌شود فرصت‌طلبان به دنبال احیای اختلافات قدیمی شمال و جنوب باشند (حضور شورشیان کمونیست در منطقه جنوبی ظفار بین سال‌های 1962 تا 1967 باعث شده بود تا کشور به دو قسمت تبدیل شود که عمان با کمک نیروهای ایرانی و انگلیسی توانست بر آنها غلبه کند).

عمان باید بتواند بدون قابوس نیز در مسیر موفقیت‌هایش گام بردارد. این کشور می‌تواند با تکیه بر جغرافیا، فرهنگ و سرمایه انسانی خود، دوران انتقالی موفقیت‌آمیزی را پشت سر بگذارد. گفته می‌شود قابوس، برنامه و طرح‌های مدونی برای دوران پس از خود آماده کرده است. برخی می‌گویند او در وصیتی، نام جانشین مد نظر خود (احتمالا یکی از پسر عموهایش) را نوشته است که یک نسخه از آن در مسقط و نسخه دیگری نیز در منطقه ظفار قرار دارد. حتی اگر انتقال قدرت به آرامی انجام شود، پادشاه بعدی با چالش‌های فراوانی روبه‌رو خواهد بود. بزرگ‌ترین چالش پیش‌رو متنوع کردن اقتصاد با کمک کاهش وابستگی به فروش نفت و همچنین کاهش میزان بیکاری است که اکنون 15 درصد گزارش شده است.

احتمال تغییر اساسی در سیاست خارجی عمان بسیار اندک است، اما مقامات آمریکایی نگران این هستند که فرد بعدی تمایل کمتری در مقایسه با قابوس برای ارتباط با واشنگتن داشته باشد. این مساله می‌تواند اهمیت تجهیزات نظامی آمریکا مستقر در عمان را به مخاطره بیندازد. حتی ممکن است از دسترسی نیروی هوایی آمریکا به فرودگاه بین‌المللی مسقط ممانعت به عمل آید. هرکدام از این اتفاقات می‌تواند عواقب مهمی برای رویکرد نظامی آمریکا در منطقه داشته باشد.

با تمام این اوصاف، تا زمانی که در مورد وضع سلامت قابوس شفاف‌سازی نشود، نمی‌توان با قاطعیت در مورد این مسائل صحبت کرد. به هر حال، این وظیفه قابوس است که همچنان در مسیر موفقیت‌آمیز خود به‌عنوان یک رهبر مسئول گام بردارد تا بتوان چشم‌انداز روشنی از آینده سیاسی این کشور داشت.

ماهنامه فارین‌افرز ‌/‌ حسین خلیلی