بازگشت شاعران خیار و گلابی

دهن‌کجی به تو، پاریس دررنو، می‌خواهم مادگی کنم، تحشیه بر دیوار خانگی و... از جمله این آثار هستند. دهه 70 شعر فارسی شاهد بروز و ظهور شعری بود که شاعران آن عمدتا برخاسته مستقیم یا با واسطه از کارگاه رضا براهنی بودند. این شاعران در سروده‌های خود بیشتر به فرم توجه می‌کردند. منتقدان آن جریان بر این باور بودند که شاعران این جریان، با پر رنگ کردن فرم و زبان، به نوعی دست به معنا گریزی زده‌اند.

شاعران معروف شعر دهه 70

از شاخص ترین شاعران جریان شعر دهه 70 که چنین شعری را دنبال می‌کردند و البته در آن زمان شاعران چندان شناخته‌شده‌ای محسوب نمی‌شدند، می‌توان به نام‌هایی مانند مهرداد فلاح، بهزاد خواجات، ابوالفضل پاشا، رزا جمالی، علی عبدالرضایی و پگاه احمدی اشاره کرد. نام‌هایی که برخی آنها با روزنامه‌های زنجیره‌ای که در زمان اصلاحات منتشر می‌شد، پیوندی محکم داشتند.

ظهور دوباره بعد از یک دهه افول

هر چقدر این جریان توانسته بود با فرمالیسم در دهه 70 ترکتازی کند، در دهه 80 رو به افول گذاشت. در واقع جریان‌های شعری دهه 80 آن شور و تب جریان شعر دهه 70 را به حاشیه راند و تقریبا جریانی که یک دهه قبل به جریان غالب شعر تبدیل شده بود، به محاق فرو رفت. اما حالا در دهه 90، برخی شاعران آن جریان باز هم مجموعه‌های جدیدی منتشر و روانه بازار کرده‌اند. انتشار مجموعه شعرهای رزا جمالی و علی عبدالرضایی از این دسته است.

افراط گرایی در فرم

رضا اسماعیلی شاعر و منتقد ویژگی بارز این جریان را فرم گرایی و فرمالیسم محض عنوان می‌کند و می‌گوید: در این جریان مضمون و محتوا اهمیتی نداشت و شاعران پیرو این جریان فرم و ساختار را به شکل افراطی مطرح کردند. کاش این جریان بر اساس نظریه‌های ادبی بومی و ضرورت‌های داخلی ادبیات امروز شکل گرفته بود، اما مشکل اینجا بود که این جریان فرمول‌های غربی را مدل قرار داده بود و بر اساس آن شعر سازی می‌کرد. او در تشریح دلایل افول این جریان در دهه 80 معتقد است: با هوشیاری جریان‌های ادبی و با اتکا به پیشینه هزار ساله شعر فارسی، خوشبختانه این جریان در این دهه 80 به اعتدال رسید و حتی بسیاری از شاعران آن جریان تغییر مسیر دادند. البته یک دهه بعد و در یکی دو سال اخیر شاهدیم برخی کسانی که می‌خواهند آن جریان را احیا کنند، باز هم ظهور کردند که البته شمارگان کتاب هایشان زیاد نیست و معمولا مجموعه‌های آنها یا در تعداد 300 ـ 200 نسخه منتشر می‌شود یا شعرهایشان را در اینترنت منتشر می‌کنند.

اتکا به پشتوانه هزارساله شعر فارسی

اسماعیلی در آسیب شناسی این جریان چنین توضیح می‌دهد: توجه عامدانه به فرم و ساختار، معناگریزی و حذف مضمون از شعر، فقط به بیان توهمات شاعرانه منجر می‌شود و نتیجه، جز بن بست نیست. او می‌گوید: شاعران ما خوشبختانه با علم و آگاهی و توجه به سنت ادبی و پشتوانه شعر فارسی با نام‌هایی مانند سنایی، مولوی، سعدی و حافظ خودشان را از این جریان برحذر داشتند. اگر ما با ادبیات هزار ساله فارسی آشنا باشیم هرگز در این دامگاه نخواهیم افتاد.

تجربه‌ای که ادامه دارد

سید احمد نادمی، منتقد ادبی اما درباره این جریان معتقد است که این جریانی به بن بست نرسیده است. شاعران آن نمی‌توانند بر اساس تجربیات خود، براحتی از کنار این جریان عبور کنند. از سویی کمرنگ شدن این جریان در دهه 80 هم به معنی حذف کامل جریان شعری دهه 70 نبود. چون جریان واکنش دهه 80 هم کلا به دنبال نفی و حذف جریان شعری قبل از خود نبود. او با تاکید بر این‌که هیچ قطعیتی در شکل و شیوه شاعری وجود ندارد، می‌گوید: هر تجربه‌ای که در شعر فارسی رخ داده، لزوما قرار نیست کلا از بین برود. البته هر جریانی واکنش‌هایی را در پی‌ دارد. مثلا شیوع شعرهای تصویرگونه در دهه 80 واکنش به شعرهای متکی به رفتارهای زبانی در دهه 70 بود. با این حال جریان‌های شعری کلا محو نمی‌شوند و تاثیراتش را بر جریان‌های شعری پس از خود می‌گذارد؛ همان طور که اشعار شاعران دهه 50 در دهه ما دوباره بازخوانی می‌شود.

هضم تجربیات شعری یک دهه

این منتقد شعر با تاکید بر این‌که این طور نبوده که شاعران دهه 70 شاعری خود را کنار گذاشته باشند یا از شیوه شاعری خود عدول کرده باشند، چنین بیان می‌کند: آنها منتظر ماندند تا دوباره خودشان را مطرح کنند. با این حال مجموعه شعرهای جدید این جریان که بتازگی منتشر شده است، نشان می‌دهد شاعران این جریان تجربیاتی را که در یک دهه اخیر در شعر ایران اتفاق افتاد به نحوی در شیوه شاعری خود هضم کرده‌اند. مثلا کتاب آخر رزا جمالی تفاوت‌های فاحشی با کتاب‌های او در دهه 70 دارد.

جریان راهبرد منسجم می‌خواهد

نادمی که به دنبال ارزشگذاری برای این جریان شعری نیست، ادامه می‌دهد: البته من برای فهم بهتر بحث از واژه جریان استفاده می‌کنم. وقتی از جریان حرف می‌زنیم باید دائم آثار آن را ببینیم. حتی این گروه در دهه 70 هم جریان نبودند؛ چراکه جریان نیاز به یک راهبرد منسجم دارد. در همان دهه 70 هم توجه به زبان با یک راهبرد مدون جلو نمی‌رفت و آن دوره هم ما از شاعران این جریان شکل‌های مختلف زبانی را شاهد بودیم.

او خاطرنشان می‌کند: بعید است که ظهور و بروز دوباره این جریان بتواند در دهه 90 سردمدار شود؛ آن چنان که دیگر جریانات شعری را زیر سلطه خود ببرد. در همان دهه 70 هم آنها نتوانستند و نمی‌خواستند دهه‌های شعری و جریانات قبل از خود را حذف کنند.

بامداد محمدی‌ /‌ جام‌جم