تحقیق و توسعه؛ حمایت یا سرمایه‌گذاری؟

این واژه‌ها ناشی از دیدگاهی است که به فناوری و پژوهش از زاویه‌ای غیراقتصادی نگاه می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از متخصصان معتقدند تحقیق و پژوهش و به طور کلی فناوری را باید در چرخه اقتصادی و سرمایه‌گذاری قرار داد. به این ترتیب تحقیق و پژوهش به یک سلاح قدرتمند اقتصادی تبدیل خواهد شد، نه یک مجسمه تزئینی ظریف و نیازمند حمایت.

حمایت یا سرمایه‌گذاری

واژه‌های حمایت و سرمایه‌گذاری در اقتصاد مفاهیم مشخصی دارند که با گفته برخی مسئولان متفاوت است. سیدهاشم اورعی‌میرزمانی، رئیس انجمن علمی انرژی بادی ایران که به فناوری، تحقیق و پژوهش از دیدگاهی اقتصادی می‌نگرد عبارت «حمایت از فناوری» را در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم این‌گونه تشریح می‌کند: «اعتقادم این است که بر هر گونه حمایت از فناوری نباید نام کمک بگذاریم؛ تمام اینها اگر درست انجام شود بر مبنای مقررات اقتصادی است.»

وی برای گفته خود مثال می‌زند: «مثلا در حوزه انرژی تجدیدپذیر اگر دولت حمایت بکند در واقع از خودش حمایت کرده و نوعی سرمایه‌گذاری انجام داده است. زیرا اولا مسائل زیست‌محیطی را در نظر گرفته که اگر دولت این کار را انجام ندهد عواقب اقتصادی و اجتماعی آن بر گردن دولت است و دوم این‌که به‌طور مستقیم از تلف شدن سوخت‌های فسیلی جلوگیری کرده، یعنی به جای این که نفت و گاز کشور را بفروشد، بیاید و آن را یک پله جلوتر ببرد. برق تجدیدپذیر تولید کند و آن را بفروش برساند؛ پس در راستای آن، توسعه پایدار اینجا معنی پیدا می‌کند. بنابراین در مثالی که بیان شد، حمایت دولت از فناوری با هدف کمک نیست و اگر درست انجام شود هدفش کمک به اقتصاد همان دولت است.»

مفهوم حمایت از فناوری

حمایت از فناوری امری است معمول که در تمام دنیا انجام می‌شود هر چند ملزومات و اصول خود را دارد. چنین حمایتی که هوشمندانه انجام می‌پذیرد از منظر سرمایه‌گذاری قابل تحلیل است و چرخه فناوری را در مسیری منطقی و اقتصادی به حرکت وا می‌دارد.

اورعی در این باره می‌گوید: «وقتی ما درباره حمایت از فناوری صحبت میکنیم در واقع داریم تقاضا در مورد تحقیق و توسعه می‌کنیم و این مورد واسط زنجیر فناوری است و باید هوشمندانه مدیریت شود تا در صنعت بنشیند. این‌گونه است که تقاضای دائمی و واقعی برای تحقیق و پژوهش ایجاد می‌شود. به‌طور خلاصه می‌توان گفت باید این چرخ بچرخد و به رشد اقتصادی منجر شود که البته این فرآیند ذاتا یک فرآیند بلند مدت و پویاست.» وی می‌افزاید: «لذا مساله حمایت از فناوری، لازم است اما روش حمایت بسیار مهم‌تر از خود حمایت است و حتی حمایت نادرست می‌تواند کار را خراب کند. اگر ما صنعت یا فناوری را حمایت کنیم در بهترین حالت پول حرام شده، اما از منظر دیگر صنعت را از چابکی می‌اندازد و جلوی رقابت را می‌گیرد.»

حمایت از کدام فناوری؟

برخی فناوری‌ها به مرحله‌ای از بلوغ رسیده‌اند که تحقیق و توسعه در آن‌ زمینه‌ها مورد تقاضاست و هزینه آن نیز به خاطر رفع نیازهای صنعت پرداخت می‌شود. اما در برخی دیگر این‌گونه نیست و نیاز به حمایت وجود دارد. البته باید در نظر داشت که فناوری‌های بسیاری شامل دسته اخیر می‌شوند و پرداختن به تمام آنها از عهده هیچ دولتی بر نمی‌آید. به این ترتیب انتخاب فناوری‌های مناسب برای حمایت نیز خود بحث مفصلی است که توجه به آن در مسیر توسعه پایدار لازم است.

رئیس انجمن علمی انرژی بادی ایران در این زمینه صراحتا می‌گوید: «برای صنایعی که در آنها تقاضا زیاد وجود دارد، فناوری نیاز به حمایت دولت ندارد چون خود صنعت برای کاهش قیمت یا ارتقای کیفیت خودش سطح فناوری را بالا می‌برد و این فرآیندی دائمی است برای این که سود اقتصادی خود را به حداکثر برساند.» وی برای تشریح بیشتر مثالی از صنعت نوشابه‌سازی می‌آورد: «فرض بفرمایید نوشابه را یک کالای عام در نظر بگیریم این صنعت نیاز به حمایت ندارد، چرا؟ چون این کالا وصل است به یک بازار بزرگ که تقاضای زیاد دارد. برای این کالا تقاضا ایجاد شده و وجود دارد، چون بر مبنای تقاضای موجود شکل می‌گیرد و به بازار دیکته می‌کند. در نتیجه شرکت نوشابه‌سازی هیچ نیازی به حمایت دولتی ندارد و چون روی بازار عمومی کار می‌کنند و تقاضا وجود دارد آنها به اندازه کافی انگیزه اقتصادی دارند که بروند و فناوری را در آن صنعت ارتقا بدهند. برای این‌که ارتقای فناوری به کاهش قیمت منجر می‌شود.» اما در بسیاری از فناوری‌های نوین چنین شرایطی صادق نیست و نیاز به حمایت احساس می‌شود.

اورعی در این باره می‌گوید:« فرض کنید ‌ به احتمال زیاد یک توانایی برای رسیدن به فناوری جدید وجود دارد، اما هزینه‌ها بالاست و از طرفی چون کالا، کالایی است که قرار است با فناوری مدرن تولید بشود و تقریبا هنوز در مواردی وجود ندارد، پس بازاری هم برایش وجود ندارد، در نتیجه سرمایه‌گذاری سنگین، ریسک بالایی دارد. ویژگی‌هایی از شاخه فناوری که نیاز به حمایت دارد این است که این کالا و محصول نهایی هنوز جا افتاده نیست یا وجود ندارد، یا اگر هم وجود دارد هنوز به آن شکل و با آن قابلیت‌ها وجود ندارد. این که بازار وجود ندارد سرمایه‌گذاری زیادی احتیاج دارد و ریسک کار بالاست و در اینجا هر شرکتی به آسانی نمی‌آید در این زمینه سرمایه‌گذاری کند. به‌عنوان نمونه در صنعت داروسازی این معمول است، مثلا یک داروی ضدسرطان در دنیا یکی از زمینه‌هایی است که بیشترین سرمایه‌گذاری در چهل سال اخیر رویش انجام شده است. به‌عنوان مثال همین مساله سرطان؛ اما چون امروز داریم به فتح قله سرطان نزدیک‌تر می‌شویم، شرکت‌های داروسازی که در دنیا غول‌های صنعتی بزرگی هم هستند هزینه‌های زیادی می‌کنند.

در 20 سال گذشته سهم هزینه‌های دولتی بیشتر بوده، اما الان کم‌کم شرکت‌های خصوصی در زمینه‌هایی مثل سرطان سرمایه‌گذاری می‌کنند. شما نمی‌توانید بگویید چرا حمایت دولت. در داروسازی باید خیلی فناوری‌ها بالا باشد. مثلا در مورد نوشابه‌سازی دولت می‌گوید من نمی‌خواهم این کالا تولید شده و به مصرف برسد. اما در تولید یک دارو برای تشویق حل شدن معضل سرطان نمی‌تواند چنین ادعایی کند. باز هم اگر اقتصادی نگاه کنیم بخاطر این که می‌گوید اگر من صد تومان کمک کنم یا امر تولید را میسر کنم از بیماری سرطان جلوگیری می‌کنم و به این ترتیب از هزینه هزار تومنی که برای مداوای بیماران سرطانی پرداخت می‌کنم،‌ می‌کاهم. بنابراین، این قضیه سود اقتصادی بلند مدت را به‌دنبال دارد و این هزینه نیست و در واقع سرمایه‌گذاری است و دولت در این مسائل باید وارد گود شود. دوم بحث انرژی‌های تجدیدپذیر است اگر یکی بخواهد انرژی خورشیدی تولید کند، یکی بخواهد انرژی بادی تولید کند، چه ارتباطی با دولت دارد؟ واقعیت این است که مقدار زیادی تحقیق و توسعه در دنیا انجام شده و چون هنوز این فناوری نیامده در صنعت بنشیند و تبدیل به کالا شود و چون در اینجا کالا انرژی الکتریکی است و اگر وارد بازار شود هزینه بالایی را در برمی‌گیرد، بنابراین دولت باید در اینجا نقش یک سیستم تشویقی و حمایتی را ایفا کند و البته این که این نقش به چه روشی انجام شود، خیلی مهم است.»

سرمایه‌گذاری روی‌ فناوری پیشرفته همیشه خوب نیست

فناوری پیشرفته یا هایتک از مواردی است که این روزها تکه کلام بسیاری از مدیران شده است. این در حالی است که هاشم اورعی شدیدا از این دیدگاه انتقاد کرده و می‌گوید: «در کشور ما فعلا هایتک مد است و هر چقدر فناوری‌ سطح بالاتر باشد بهتر است! اما این کاملا اشتباه است.

مساله فناوری و این‌که کجای این نردبان قرار بگیریم در اختیار من و شما نیست. این موضوع را منافع اقتصادی تعیین می‌کند. در اینجا مساله این است که ما کلا دنبال هایتک برویم یا نه؟ ما می‌دانیم که هایتک یعنی تحقیق و توسعه‌ای که به چرخه برود و تبدیل به تولید شود.

پس هایتک یعنی سرمایه‌گذاری بالا و سود اقتصادی، که منجر به رشد اقتصادی می‌شود اگر الزاما سرمایه‌گذاری بالاست، باید به بازار جهانی وصل شود و تقاضا بالا باشد. ما اکنون فقط به یک بازار 75 میلیون نفری وصل هستیم. یک زمانی زعفران ایران را از اسپانیا، خربزه ما را از امارات و پسته ما را از آمریکا به بهانه سرطان زا بودن پس می‌فرستادند.

این یعنی ما یک درصد بازار دنیا را تامین می‌کنیم که حداقل باید 30 درصد آن را در اختیار داشته باشیم و این ماجرا به اینجا ختم می‌شود که یک جنس اگر صد تومان برایمان تمام می‌شود ما همان را از خارج ده تومان وارد می‌کنیم. پس ما مجبور می‌شویم حمایت غیرمنطقی انجام دهیم و دیوار بکشیم و اگر دیوار بکشیم آن شرکت یا سازمان دچار رخوت می‌شود و دولت مجبور است که حمایتش کند. پس ما باید نخبگانمان را به صورت واقعی حفظ کنیم.

در صنایع کشاورزی و جاهایی که ارزش افزوده ما بالاست و برمی‌گردد به خاک ما، خورشید ما یا باد ما باید بیاییم و شناسایی انجام دهیم و در زمینه‌هایی که ارزش افزوده بالا داریم تمام تمرکزمان را روی این موضوع بگذاریم. زمینه‌هایی را در نظر بگیریم که‌ می‌توانیم بهتر رقابت کنیم نه این‌که بخواهیم در هرکاری وارد شویم ما باید دیدگاه اقتصادی را از دیدگاه سیاسی
جدا کنیم.

امروزه در دنیا سیاست در اختیار اقتصاد و در کشور ما بر عکس است. ما باید نخبگان خود را جمع کنیم و در زمینه‌هایی که زیاد هم هست وارد شویم و همزمان بازار منطقه‌ای را در دست بگیریم. البته این موضوع چندان آسان نیست؛ باید هماهنگ بوده و در یک برنامه ده ساله انجام شود که قطعا به رشد منجر می‌شود.

محمد امین آهنگری ‌/‌ جام‌جم