مخاطبان از برنامه‌های سلامت چه می‌خواهند

برنامه تخصصی حوزه پزشکی که به پرسش‌های متداول مردم درباره بیماری‌ها یا روش‌های سلامت می‌پرداخت و یک پزشک متخصص درباره آن سخن می‌گفت. این برنامه گرچه از سوی شبکه آموزش تهیه و تولید شده بود، اما به دلیل استقبال مخاطبان از شبکه‌های دیگر به عنوان میان‌برنامه نیز پخش می‌شد. نوع دوم برنامه‌های سلامت‌محور بخش‌‌های پزشکی‌/‌ سلامت بود که در برنامه‌های خانواده، برنامه‌های صبحگاهی و برنامه‌های عصرگاهی گنجانده شده بود که با حضور یک متخصص و کارشناس پزشکی درباره یک بیماری، راه‌های مقابله با آن یا مثلا تغذیه سالم و مسائل بهداشتی دیگر به گفت‌وگو پرداخته یا مشاوره‌های پزشکی داده می‌شد.

اگر بخواهیم برنامه‌های سلامت‌محور رسانه ملی را مبنا قرار دهیم، آن گاه می‌توانیم به مخاطب‌شناسی این‌گونه برنامه‌ها دست بزنیم و این‌که مخاطبان چه انتظاری از این برنامه‌ها دارند. واقعیت این است که سلامت به عنوان بزرگ‌ترین نعمت الهی، آرزوی هر انسانی است و گاهی آدمی تا سلامتی‌اش را از دست ندهد، قدر آن را نمی‌داند. یک دسته مهم از مخاطبان این برنامه‌ها همین افراد هستند؛ کسانی که سلامت خود را از دست داده و در دوره بیماری به‌سر می‌برند. این مخاطبان با جدیت و علاقه خاصی این برنامه‌ها را دنبال کرده تا درباره بیماری خود اطلاعات مفیدی کسب کنند و راه‌های مقابله با آن را بیاموزند.

بر همین مبنا یکی از کارکردهای مهم برنامه‌های سلامت‌محور را می‌توان کارکرد درمانی آن دانست، ضمن این‌که در درون این کارکرد هم می‌توان به خاصیت آموزشی آنها نیز اشاره کرد؛ هرچند برخی از برنامه‌های پزشکی اساسا کارکرد و هدف آموزشی داشته و قصد دارد تا الگوهای رفتار سالم و سبک زندگی سلامت‌محور را به مخاطب خود آموزش دهد. اتفاقا طیف بیشتری از مخاطبان برنامه‌های سلامت‌محور از همین گروه است؛ کسانی که ممکن است مشکل خاص پزشکی نداشته یا بیمار نباشند، اما در پی کسب اطلاعات پزشکی بوده تا بتوانند روش‌های سالم زیستن را آموخته و به بهبود سلامت خویش کمک کنند.

درواقع برنامه‌های سلامت‌محور و مخاطبان آن را در دو طیف گسترده برنامه‌های درمانگرانه و برنامه‌های پیشگیرانه تقسیم‌بندی کرد که برخی از آنها در پی ارائه راه‌حل‌هایی برای درمان بیماری‌ها هستند و برخی هم برای پیشگیری از بروز بیماری. به عبارت دیگری برنامه‌های سلامت‌محور دارای دو بعد هستند؛ بعد ایجابی که در پی ارائه اطلاعات برای ارتقای دانش پزشکی و آگاهی مخاطب جهت پیشگیری از بیماری‌ها و امراض است و برنامه‌های سلبی که در پی ارائه اطلاعاتی درباره درمان بیماری‌ها و چگونگی مواجهه با آنهاست؛ بنابراین مخاطبان برنامه‌های سلامت‌محور در تماشای این برنامه‌ها نه در پی سرگرمی که در پی دریافت آگاهی هستند. این برنامه‌ها از معدود برنامه‌هایی است که مخاطب به قصد کسب آگاهی و اطلاعات به تماشای آن می‌نشیند و از آنجایی که پیام‌های این برنامه‌ها به طور مستقیم با زندگی و سلامت افراد ارتباط دارد، از تاثیرگذاری رسانه‌ای بیشتری هم برخوردار است. عمق این تاثیر به حدی است که گاه مردم در محاورات روزانه به طور مشخص به این برنامه استناد می‌کنند.

اما اگر سلامت را صرفا به بعد جسمانی محدود نکرده و سلامت روان را هم بر آن بیفزاییم، آن گاه برنامه‌های روان‌شناختی را که با محور بهداشت روانی ساخته می‌شود نیز باید به برنامه‌های سلامت‌محور اضافه کنیم که اتفاقا طیف و تعداد مخاطبان این برنامه‌ها بیشتر است. برنامه‌های روان‌شناختی تلویزیون ابتدا بیشتر جنبه گفت‌وگومحور داشت که با حضور روان‌شناسان، مشاوران و مجری به طرح موضوعات مبتلا به جامعه می‌پرداخت، اما بتدریج اشکال دیگری از برنامه‌های روان‌شناختی هم تولید شد که تلاش می‌کردند با حضور خود مراجعان و با تعامل نزدیک و چهره به چهره، هم جذابیت رسانه‌ای این برنامه‌ها بیشتر شده و هم شفافیت و اعتمادسازی بیشتری میان مخاطب و این برنامه‌ها برقرار شود. روان‌شناسی از آن دست علومی است که به واسطه ارتباط مستقیم با تک‌تک مخاطبان و درواقع سوژه مهم انسانی‌اش که روان و رفتار آدمی را شامل می‌شود، همواره مورد توجه مردم در تمام نقاط دنیاست.

تلویزیون نیز به‌عنوان یک رسانه با رسالت آموزشی و اطلاع‌رسانی‌ همواره به سراغ این علم رفته و تلاش کرده است از یافته‌ها و دستاوردهای این دانش در جهت بهبود و اصلاح رفتار مردم و آموزش مهارت‌های زندگی گام بردارد. ناهنجاری‌های رفتاری ـ اجتماعی و اختلافات خانوادگی و... از موضوعاتی است که در این برنامه‌ها مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد و به همین نسبت طرح این پرسش را ضروری‌تر می‌کند که تاثیر بیرونی و اجتماعی آنها چقدر بوده است؟ این برنامه‌ها ساخته می‌شود تا به رشد آگاهی و افزایش مهارت‌های زندگی شهروندان کمک کند و آن را ارتقا بخشد.در میان انواع این برنامه‌ها شاید برنامه «هزار راه نرفته» و نسخه دوم آن «هزار شاید و باید» و نسخه سوم آن به نام «راه نزدیک است» عملی‌تر به این مقوله می‌پرداخت و با نمونه‌های عینی از افرادی که دارای مشکلات روحی ـ روانی یا خانوادگی هستند، کاربردی‌تر به نظر می‌رسید.

بدون تردید یکی از بهترین برنامه‌های روان‌شناسی و مشاوره‌محور در سال‌های اخیر «تا خوشبختی راهی نیست» شبکه 4 سیما بوده است. شاید مهم‌ترین ویژگی این برنامه که آن را از برنامه‌های مشابه خود متمایز کرده و نقطه قوت آن هم محسوب می‌شود، استفاده از ساختار نمایشی برای طرح و ارائه راهکار حل مساله در این برنامه است. مهم‌ترین ویژگی برنامه «تا خوشبختی راهی نیست» که آن را از برنامه‌های مشابه خود متمایز کرده و نقطه قوت آن هم محسوب می‌شود، استفاده از ساختار نمایشی برای طرح و ارائه راهکار حل مساله در این برنامه است.

تا خوشبختی راهی نیست، یک مجموعه مستند نمایشی است که براساس داستان‌های واقعی بازنویسی شده و به مسائلی می‌پردازد که تعداد زیادی از افراد جامعه با آن درگیرند یا احتمال دارد در آینده برایشان اتفاق بیفتد.

استفاده از ساختار و صورت نمایشی فارغ از جذابیت‌های دراماتیکی که به آن بخشیده و از ظرفیت نمایشی این موقعیت متناسب با روان‌شناختی مخاطب استفاده کرده است، باورپذیری و امکان همذات‌پنداری مخاطبان را با این برنامه افزایش داده است. تنوع سوژه و پرداخت به مسائلی مثل ترس، نظارت والدین، وسواس، طلاق، جایگاه پدر و... جامعیت خوبی به این برنامه داده و آن را از یکسونگری و تک‌بعدی بودن نجات می‌دهد.

واقعیت این است که تلویزیون نمی‌تواند به یک مطب و کلینیک روان‌شناسی بدل شود، چون درمان بیماری‌ها و اختلالات رفتاری به فرآیند درمانی طولانی و روشمند نیازمند است که در یک برنامه تلویزیونی امکان‌پذیر نیست، بنابراین نباید از تلویزیون توقع داشت به روان‌درمانی بپردازد. هنر رسانه‌ها در حوزه روان‌شناسی و سلامت روان این است که افراد دارای مشکل را با اصول بهداشت روانی و مهارت‌های زندگی آشنا کنند تا از بروز اختلالات احتمالی پیشگیری شود، نه درمان آنها.

از سوی دیگر باید یادمان باشد که مردم به اخبار و اطلاعات پزشکی سلامت که از تلویزیون می‌شنوند، حتی بیش از یک پزشک در مطبش اعتماد کرده و آن را به عنوان یک مرجع موثق پزشکی باور دارند، بنابراین مخاطبان برنامه سلامت‌محور باورمندترین و معتمدترین مخاطبان به رسانه ملی هستند که باید مراقب بود تا با ارائه متناقض و متضاد اطلاعات پزشکی، این اعتماد را از بین نبرد.

سیدرضا صائمی / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)