نقش مردم در نجات زمین از روند تغییرات اقلیمی

بی‌شک مردم در کنار دولت‌ها می‌توانند برای جلوگیری از تغییرات اقلیمی بسیار اثرگذار باشند. اگر اقلیم به عنوان یک منبع در نظر گرفته شود و مردم خودشان را صاحبان اصلی منابع کره زمین و بخصوص منبع اقلیم بدانند، حفظ اقلیم از سیر قهقرایی تغییراتی که با آن مواجه می‌شود، از مهم‌ترین وظایف ساکنان این کره خاکی خواهد بود و بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت انسان‌ها به عنوان ساکنان اصلی این کره خاکی می‌توانند در کاهش پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی نقش پررنگی داشته باشند. با دکتر مهری اکبری، اقلیم‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی در این‌باره گفت‌وگو کرده‌ایم.

انسان‌ها تا چه اندازه در بروز پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی نقش داشته‌اند؟

به طور کلی اقلیم پدیده‌ای است که خود به خود و به طور ذاتی تغییر می‌کند، البته مجموعه عواملی مانند فعالیت‌های زمین، تغییراتی که در هسته و گوشته زمین ایجاد می‌شود و تغییر میزان شوری آب اقیانوس‌ها وجود دارد که می‌تواند در تغییرات اقلیمی تاثیرگذار باشد. این عوامل منجر به تغییراتی می‌شود که نتیجه آن را می‌توان به شکل تغییر مساحت خشکی‌های سطح زمین مشاهده کرد. همه این تغییرات به تغییرات اقلیمی منجر می‌شود. علاوه بر این، عوامل دیگری نیز وجود دارد که منشأ کیهانی دارد. برای مثال اگر مدار زمین تغییر پیدا کند، این تغییر به تغییر آب و هوا منجر می‌شود، اما یک مجموعه‌ای از عوامل انسانی نیز وجود دارد که می‌تواند در تغییرات اقلیمی اثرگذار باشد. این عامل انسانی همان چیزی است که با عنوان گرمایش جهانی یا Global warming از آن نام برده می‌شود. انسان‌ها در چند قرن اخیر و بویژه بعد از انقلاب صنعتی به استفاده بیش از اندازه از طبیعت روی آوردند که موجب شد مصرف سوخت‌های فسیلی به طور فزاینده‌ افزایش پیدا کرده و به طبیعت فشار زیادی وارد شود. از سال 1830 تاکنون متوسط دمای کره زمین روند افزایشی داشته است. انسان‌ها با فعالیت‌های خود میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده‌اند که مهم‌ترین این گازهای گلخانه‌ای دی‌اکسیدکربن است.

چرا از گازهای گلخانه‌ای به عنوان یکی از تاثیرگذارترین عوامل انسانی نام برده می‌شود؟

این گازها مانند گلخانه عمل کرده، تابش نور خورشید را جذب می‌کنند. هنگام بازتاب نور خورشید این گازها مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به این ترتیب دمای سطح زمین یا اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش پیدا می‌کند. پس اگر این گازهای گلخانه‌ای افزایش پیدا کند، طبیعی است به دنبال آن دما نیز افزایش پیدا کند که این تغییرات همان گرمایش جهانی است. این نتیجه فعالیت‌های انسان است که موجب شده نظم معمولی طبیعت به هم بخورد که فارغ از نوسانات طبیعی اقلیم است؛ هرچه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشتر باشد، افزایش دما هم بیشتر خواهد بود.

به نظر شما مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم در سطح زمین چیست؟

افزایش دمای سطح زمین یا گرمایش جهانی و تغییرات اقلیم با پیامدهای متعددی می‌تواند همراه باشد. پدیده تغییر اقلیم و گرمایش جهانی یکی از ده خطر اصلی است که می‌تواند حیات انسان‌ را در معرض خطر قرار دهد. برای مثال گرمایش جهانی موجب ذوب شدن کلاهک‌های یخچالی می‌شود. کلاهک‌های یخچالی مانند دماسنج طبیعی زمین عمل می‌کنند. وقتی دما افزایش پیدا می‌کند، این کلاهک‌ها ذوب می‌شود و برعکس با کاهش دما مساحت این کلاهک‌ها افزایش پیدا می‌کند. وقتی کلاهک‌های یخچالی ذوب می‌شوند، مقدار زیادی آب وارد چرخه آب اقیانوس‌ها یا به عبارتی چرخه هیدرولوژیک می‌شود. به این ترتیب سطح آب اقیانوس‌ها بالا می‌آید و ممکن است مجموعه‌ای از کشورها مانند مالدیو که جزیره‌ای هستند، در اقیانوس‌ها غرق شوند. از طرف دیگر اتمسفر با هیدروسفر یا همان آب اقیانوس‌ها به طور زوجی عمل می‌کند و روی هم اثر می‌گذارد. برای مثال وقتی دست خود را روی یک فنجان قهوه قرار می‌دهید، حتی اگر انگشت دستتان را داخل فنجان قرار ندهید، بخار قهوه به دست شما برخورد می‌کند. وقتی آب اقیانوس‌ها گرم می‌شود یا نوساناتی در اقیانوس‌ها ایجاد می‌شود نیز می‌تواند اتمسفر را تحت تاثیر قرار دهد که موجب می‌شود مجموعه ناهنجاری‌هایی در اتمسفر ایجاد شود. برای مثال در فصل زمستان هوا خیلی سرد نمی‌شود اما در فروردین ماه با سرمای ناگهانی مواجه می‌شویم که می‌تواند صدمات و خسارت‌هایی به همراه داشته باشد. در دهه اخیر وقوع توفان‌های گرد و غبار در سطح خاورمیانه افزایش یافته است. حجم وسیعی از دریاچه‌های داخلی تحت تاثیر پدیده گرمایش جهانی، افزایش دما و افزایش تبخیر و تعرق کاهش پیدا کرده است. پس توفان‌های گرد و غبار و سرما یا گرمای غیرعادی در خارج از فصل مورد انتظار از پیامدهای ناشی از گرمایش جهانی و تغییر اقلیم است که از نظر اقتصادی می‌تواند با خسارت‌هایی همراه باشد، اما نمی‌توان درباره این پیامدها به طور قطع صحبت کرد. اثرات منطقه‌ای تغییر اقلیم براساس مجموعه مدل‌های اقلیمی مطرح می‌شود و نمی‌توان با قطعیت درباره آن صحبت کرد. هرچه ورودی‌های ما دقیق‌تر باشد، بدون تردید خروجی‌های ما نیز دقیق‌تر خواهد بود، اما در مجموع می‌توان این عوامل را از پیامدهای تغییر اقلیم دانست.

ما به عنوان ساکنان این کره خاکی برای کاهش این پیامدها چه وظیفه‌ای داریم؟

مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی(IPCC) می‌گوید تغییر اقلیم یک مساله بین‌المللی است. گرچه کشورهای اروپایی در انقلاب صنعتی پیشرو بودند و کشور ما در این تغییرات نقشی نداشته، اما اثرات این تغییر اقلیم جهانی است و همه ساکنان کره زمین در هر قاره‌ای که باشند، در معرض آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از این تغییرات اقلیمی قرار دارند. بنابراین باید نسبت به موضوع تغییر اقلیم یک دید جهانی داشته باشیم. این مجمع که متصدی بررسی و مطالعه تغییرات اقلیمی در سطح دنیاست، با همکاری مجموعه‌ای دانشمندان بین‌المللی شکل گرفته است و ایران نیز در این مجمع نماینده دارد. مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی 2 راهکار پیشنهاد کرده است؛ یکی از این راهکار‌ها کاهش اثرات و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم است. برای مثال با کاهش میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌توان تا حد زیادی این پیامدها را کاهش داد. سال 2014 گزارشی منتشر شد که نشان می‌داد انتشار گازهای گلخانه‌ای در مقایسه با سال گذشته روند ثابتی داشته است، اما آیا اثر تغییر اقلیم بلافاصله از بین می‌رود؟

خیر. اثرات این پدیده در فاصله زمانی کوتاه از بین نمی‌رود و همچنان گریبانگیر ما انسان‌هاست. بنابراین شاید بهتر باشد به سراغ راهکار دیگر عنوان شده از سوی این مجمع برویم که عبارت است از سازگاری با تغییرات اقلیمی. هر کشور به روش متفاوتی می‌تواند با تغییرات اقلیمی سازگاری پیدا کند. کشورها با توجه به شرایطی که از نظر توسعه اقتصادی دارند، می‌توانند از راهکارهای مختلفی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی بهره گیرند، اما بهترین راه این است که در جهات مختلف توسعه اقتصادی را مورد توجه قرار دهند. برای مثال فقط اقتصاد مبتنی بر کشاورزی را مدنظر قرار ندهند، چون در این صورت احتمال خسارت افزایش پیدا می‌کند. یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم تغییر منابع آب است. در بعضی مناطق بارندگی‌های سیل‌آسا افزایش پیدا می‌کند و در مقابل در بعضی مناطق مانند خاورمیانه و بخصوص کشور ما و کشورهای آفریقایی با کمبود منابع آبی مواجه می‌شویم. اگر اقتصاد کشوری مبتنی بر کشاورزی باشد، منابع آب کافی در دسترس نخواهد بود. از طرف دیگر رخدادهای سریع افزایش پیدا می‌کند و وقوع سیل ناگهانی با خسارت‌های قابل توجهی در بخش کشاورزی همراه خواهد بود.

به عنوان یک اقلیم‌شناس فکر می‌کنید بهترین راهکار برای سازگاری با تغییرات اقلیمی چیست؟

اولین گام برای سازگاری رشد اقتصادی در حوزه‌های مختلف است. برای مثال می‌توان در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرد. باید به دنبال زیرساخت‌های منعطف و بادوام باشیم یعنی هر جایی که زمینه توسعه اقتصادی وجود دارد، باید از آن استفاده کرد. فقر یک عامل تشدیدکننده تغییر اقلیم از نظر آسیب‌پذیری است. کشورهای فقیر و در حال توسعه بیشتر در معرض خسارت‌های ناشی از تغییر اقلیم قرار دارند. ما باید در ساخت و سازهای شهری زیرساخت‌های منعطف و بادوام بسازیم. کلانشهرها از تغییرات اقلیمی بیشترین آسیب را می‌بینند. باید به طور مشخص شهرهایی بسازیم که در مقابل این تغییرات اقلیمی سازگار باشند.

بهتر است از پوشش‌های سیاه رنگی که جاذب نور خورشید است، استفاده نکنیم. وقتی سقف خانه‌ها و کف خیابان‌ها را آسفالت می‌کنیم این سطوح تابش بیشتری را جذب می‌کنند که موجب افزایش دما می‌شود. تغییر اقلیم با عدم قطعیت همراه است، اما موجب نمی‌شود در برابر آن آمادگی نداشته باشیم. در این که تغییر اقلیم روی داده، تردیدی وجود ندارد. درست است که نمی‌دانیم تا چه اندازه افزایش دما یا کاهش بارندگی داشته‌ایم، اما باید در برابر این تغییرات آماده باشیم.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش