زندگی در مسیر تندباد رسانه

در میان رسانه‌ها، مخاطبان رسانه‌های دیداری با توجه به این که طیف گسترده‌ای از بینندگان را دربرگرفته‌اند، بیش از دیگر دریافت‌کنندگان پیام در معرض دریافت پیام هستند. در مورد نقش و تاثیر رسانه در ارائه الگوهای رفتاری و تغییر سبک زندگی با دکتر پرویز فارسیجانی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل دینی گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در پی می‌آید.

رسانه‌ها چگونه باورهای افراد را در زندگی می‌سازند؟

رسانه‌ها به عنوان موثرترین و بهترین ابزارهای انتقال پیام در تاثیر‌گذاری و شکل‌دهی سبک زندگی جایگاه ویژه‌ای دارند. در حوزه دیداری و شنیداری و مکتوب و مجازی، رسانه‌ها دارای کاربردهای ویژه هستند و با شیوه‌های گوناگونی باعث تغییر یا تقویت باورها در زمینه‌های مختلف می‌شوند. علتش هم می‌تواند ویژگی‌هایی مثل تنوع بی‌نظیر رسانه در نوع عرضه محتوا و پیام، خلاقیت و به روز بودن، مبتکرانه بودن رسانه نسبت به عرضه پیام و... باشد. باورم این است که باید از این امکان و توان رسانه‌ها برای شکل‌دهی به اندیشه‌ها، باورها و رفتارهای جامعه استفاده کنیم. امروز کسی نیست که از تاثیرات رسانه در ابعاد مختلف ناآگاه باشد و نداند دخالت در تغییر عقاید، ارزش‌ها، مهارت‌ها و سلیقه‌ها و در کل تغییر سبک زندگی یکی از کارکردهای رسانه است. به نظر من امروز اصلی‌ترین هدف رسانه‌ها، جریان سازی در عرصه سبک زندگی است. رسانه‌ای در این زمینه موفق‌تر است که بتواند اعتماد مخاطب خودش را در القای پیام جلب کند. اگر این رفتار شکل بگیرد در هنجارهای جامعه اثر می‌گذارد.

آیا مخاطب در این زمینه صرفا یک دریافت‌کننده پیام است یا با توجه به گسترش فضاهای ارتباطی و اطلاعاتی می‌تواند به تجزیه و تحلیل داده هم بپردازد؟

شواهد نشان می‌دهد مخاطبان پیام‌های رسانه را پردازش می‌کنند و خود فرد تصمیم می‌گیرد چه اطلاعات و اخباری را دریافت کرده و چه رسانه‌ای را برای دریافت این اطلاعات و پیام‌ها انتخاب کند. مخاطب می‌تواند به رسانه‌ای توجه ویژه داشته باشد و به رسانه دیگری بی‌توجهی نشان دهد. زمانی که رسانه‌ای مورد اعتماد قرار گرفت از همه شیوه‌های بصری و خلاقانه استفاده می‌کند تا مخاطب را پای رسانه نگه دارد و نه‌تنها افکار و عقاید او را تحت تاثیر قرار دهد، بلکه در مورد اوقات فراغت، نوع پوشش و آرایش، نحوه و نوع غذا خوردن، نوع روابط با خانواده و اجتماع مخاطبان هم اظهار نظر می‌کند. تجربه نشان داده است رسانه‌ها تنها در صورت جلب اعتماد مخاطب است که می‌توانند با ارائه داده‌ها و پیام‌ها سبک زندگی مخاطبان را دستخوش تغییر و تحول کنند.

رسانه بویژه از نوع غربی آن از چه ترفندهایی برای القای پیام‌های خود به مخاطب استفاده می‌کند؟

رسانه‌های نوین تصویری سه ویژگی مهم دارند؛ یکی جذابیت بصری است که به شکل مستقیم و غیرمستقیم و از طریق شیوه‌های تکنیکی و محتوایی به گونه‌ای عمل می‌کنند که مخاطب برای دریافت پیام آمادگی پیدا کند. دوم ایجاد اعتماد در مخاطب است. این که به نوعی گیرنده پیام که مخاطب باشد، هم از جهت تکنولوژی و هم روان‌شناسانه و جنبه‌های فنی و رسانه‌ای، به گونه‌ای مدیریت می‌شوند که مخاطب نسبت به حرف‌ها و پیام‌های آن رسانه اعتماد پیدا می‌کند. نکته سوم تنوع و در واقع ایجاد انگیزه برای دیدن یا شنیدن پیام‌ها و برنامه‌های آن رسانه است. این انگیزه یا میلی که باعث ترغیب مخاطب برای دریافت پیام‌های رسانه می‌شود شامل جنبه‌های مختلف روحی - روانی است و حتی ممکن است مبتنی بر نفسانیات باشد. رسانه هدفش مهار و هدایت پیام است و برای همین‌ شبکه‌های ماهواره‌ای با شیوه‌های حرفه‌ای از جهت بصری و شکلی، داده‌ها و اطلاعات خود را به صورت بسته‌بندی‌های جذاب ارائه می‌کنند تا در دل مخاطبان جا باز کنند و اعتماد او را به دست آورند.

تاثیر منفی برنامه‌های ماهواره‌ای و سایر رسانه‌های دیداری و شنیداری که بیشتر از مراکزی غیر از پایگاه‌های رسمی منتشر می‌شود، قابل انکار نیست. این برنامه‌ها بر الگوهای رفتاری و اجتماعی خانواده‌ها بشدت تاثیرگذارند. به نظر شما شیوه مقابله با این نوع پیام رسانی‌های منفی چیست؟

در این خصوص مسئولیتی مهم متوجه نهادهای فرهنگی و رسانه ملی است. تا چند سال پیش رسانه‌های پیام‌رسان غربی و مخالف و معاند نظام، هیچ اقبال و توجهی برای جلب مخاطب ایرانی نداشتند. اما چند سالی است که با بهره‌گیری از شیوه‌های نوین و به صورت هماهنگ و با تاکید بر جنبه‌های عامه‌پسند، متاسفانه توانستند وارد فضای برخی خانواده‌های ایرانی شوند و سبک زندگی آنها را دستخوش تغییر و تحول کنند. طبیعتا رسانه ملی در چنین شرایطی وارد نبردی سخت شده است چرا که رقیبی سرسخت دارد و باید با ارائه برنامه‌هایی که از تنوع و جذابیت کافی برخوردار است، رقبا را از میدان به در کند تا ضمن سلب اعتماد مخاطب از رسانه‌های بیگانه یا حداقل با پردازش اطلاعات و تشخیص پیام‌های درست از پیام‌های نادرست و غلط، امکان اثر‌گذاری برنامه‌های شبکه‌های ماهواره را کم کند. در این زمینه باید آسیب‌شناسی و آسیب‌زدایی جدی در مورد برنامه‌های صدا و سیما و سایر رسانه‌های مشابه وطنی صورت بگیرد. در عرصه برنامه‌سازی و ارائه انتقال و پیام و تاثیرگذاری در نحوه زندگی مخاطبان ایرانی نیز باید به گونه‌ای گام برداشت تا بینندگان یا شنوندگان این گونه پیام‌ها را به میل و سلیقه خود نزدیک بدانند.

نکته دیگری که باید مورد توجه قرار داد، توجه به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در زمینه رسانه است. ایشان توان و قوه رسانه‌ای را می‌شناسند و برای رسانه‌ها در الگودهی سبک زندگی اسلامی و ایرانی نقش جدی قائلند. رهبر معظم انقلاب معتقدند هم سبک زندگی غربی را باید نقد کرد و هم باید در ترویج سبک زندگی اسلامی و ایرانی کوشید. نقش موثر رسانه ملی و سینما تاکنون در چند نشست و سخنرانی، از جمله در دیدار با اصحاب هنر و همچنین در حکم انتصاب رئیس صدا سیما، مورد تاکید ایشان قرار داشته است.

مشخص است که ما وظیفه سنگینی داریم و ایشان در چند موضوع مختلف درباره نقش رسانه دیداری و شنیداری و بخصوص رسانه ملی تاکید داشتند و انتظار این است که در این زمینه فعال‌‌تر هم باشیم. از هشدارهای جدی ایشان این است که در رسانه‌هایی مثل صدا و سیما الگوی غلطی را برای سبک زندگی ارائه نکنیم. پرهیز از تجمل‌گرایی و ترویج فرهنگ ساده‌زیستی، ترغیب مردم به رعایت الگوی مصرف صحیح، اهتمام به نظم و انضباط و پرهیز از اسراف، برقراری روابط صحیح افراد در خانه و اجتماع، مهیا شدن شرایط برای ازدواج آسان و ارتباط خوب والدین با فرزندان و ارتباط نخبگان با آحاد جامعه، از دیگر تاکیدات ایشان در امر رسانه است.

این که الگوی دینداری درست چگونه در قالب سبک زندگی ایرانی و اسلامی ارائه شود، نیاز به دقتی کارشناسانه دارد و باید از هرگونه افراط و تفریط‌هایی در این زمینه پرهیز کرد. پیام‌ها باید با مدیریت محتوایی سنجیده شود و با کمک نهادهای مختلف باید به الگویی رسید و پس از آن است که این پیام‌ها باید به زبان رسانه ترجمه شود.

سبک زندگی، نیازمند زبان سلیس و گیرا

سبک زندگی مجموعه‌ای از الگوها و عناصر رفتاری نظام‌مند و مرتبط است که بر مبنای باورها و ارزش‌های افراد شکل می‌گیرد. این نوع نگرش در دو ساحت می‌تواند معنا پیدا کند. یکی ساحت شخصی است که عمدتا به نگرش و رفتار و تفسیر خود فرد در زندگی روزمره‌اش مربوط است و یک بخش هم در حوزه اجتماعی است که در واقع نگرش و رفتارهایی است که جامعه و افراد نسبت به یکدیگر دارند. هر نوع رفتاری که در این دو ساحت شکل می‌گیرد بر اساس باورها و ارزش‌های متجلی در آن جامعه است. این موضوع در نگاه جدید و مدرنش از نیمه قرون 19 و 20 در دنیای غرب مطرح شد و در کشور ما با همین نگاه چند سالی است که به صورت پررنگی مطرح شده است.

در دین اسلام سبک زندگی فراتر از معنایی است که غربی‌ها آن را تعریف کردند. براساس آموزه‌های دینی شیوه و نوع زندگی انسان و نحوه برخورد او با محیط پیرامونی اعم از خانواده و اجتماع از یک اصول اخلاقی و ارزشی باید تبعیت کند تا یک زندگی نمونه شکل بگیرد. این همان چیزی است که در مفاهیم اسلامی از آن به حیات طیبه تعبیر می‌شود. بنابراین نگاه اسلام در مورد سبک زندگی همان چیزی است که در آیات و روایات و توصیه اخلاقی و حکمی به ما رسیده است؛ سفارش‌هایی که یاریگر انسان برای رسیدن به صلاح و رستگاری و سعادتمندی است. تلاش ما باید در جهت رسیدن به این سبک زندگی باشد.

اگر بناست چنین مفاهیمی به عنوان الگوی زندگی جامعه ایرانی و اسلامی مورد توجه قرار گیرد، بهترین شیوه انتقال چنین پیام‌هایی از طریق رسانه‌هاست. رسانه‌هایی که باید ضمن شناسایی و ارائه اطلاعات و آگاهی‌هایی در مورد سبک زندگی، اشتباه یا مغایر با سنت‌های بومی، الگوهای مناسب زندگی و شیوه رفتاری فردی و گروهی و نحوه تعامل انسان‌ها را با یکدیگر با زبان مناسب و جذاب به مخاطبان معرفی کنند.

اندیشه

فتاح غلامی