ژئوپلیتیک سرمایه انسانی

یک باور تاریخی وجود دارد: کشورهایی در صفحه نقشه سیاسی جهان موفق‌اند که به سه اصل جغرافیا، ریاضی و فلسفه به‌طور بنیادی توجه کنند. به گواه جغرافیا و به استناد دلایل مستحکم، کشور ایران به لحاظ برخورداری از مواهب خدادادی و عوامل اثبات شده ژئوپلیتیکی جزو 16 کشور برتر جهان است.

ایران در قاره آسیا نقش تنظیم‌کننده رقابت‌های جهانی بین دو ابر قاره نیمکره غربی و نیمکره شرقی را به عهده داشته و هر چقدر زمان رو به جلو می‌رود این نقش جهانی ایران برجسته‌تر خواهد شد و این موضوع یکی از اصلی‌ترین دلایل فشار جهانی و منطقه‌ای به ایران در این مقطع زمانی است.

ایران علاوه بر نقش‌ محور تعادلی در نقشه سیاسی ـ اقتصادی و امنیتی جهان، از امتیازات خاص جغرافیایی برخوردار است که در طول تاریخ معاصر‌ آن را مورد توجه قدرت‌های جهانی قرار داده است. مواردی همچون:

1 ـ سلطه مطلق بر نوار شمالی خلیج فارس و دریای عمان و حاکمیت و مالکیت مطلق بر کرانه‌های ساحلی و آبی این دو دریای فوق ارزشمند جغرافیایی و سواحل جنوبی دریای خزر در شمال کشور

2 ـ برخورداری از 31 درصد مرزهای دریایی انحصاری

3 ـ وجود نگین دریاهای جهان یعنی خلیج فارس که نبض تپنده انرژی ـ اقتصاد و تجارت و امنیت جهان به شمار می‌آید؛ خلیجی که فقط جزایر ایرانی آن مانند قشم می‌توانند بزرگ‌ترین سامانه تجاری جهان را در قرن 21 به خود اختصاص دهند.

4 ـ قرار گرفتن در محور تعادل منطقه‌ای با کارکرد جهانی در سه حوزه امنیت ـ انرژی و اقتصاد جهانی.

5 ـ برخورداری از متنوع‌ترین مرزهای طبیعی و انسانی و همسایگی با 15 کشور و همچنین اقلیم کردستان عراق که تمام این 9000 کیلومتر مرز می‌توانند کارکردهای مثبتی برای کشورمان داشته باشند.

6 ـ برتری غالب کدهای ژئوپلیتیکی ایران نسبت به همسایگان و مناطق پیرامون که این فرصت را به ما می‌دهد تا از نظر جغرافیایی در میان پنج حوزه ژئوپلیتیکی مجاور در جایگاه برتر باشیم.

7 ـ و از همه مهم‌تر موفقیت در استقرار نظامی مردمی با اندیشه‌های ناب اسلامی که توانسته ارتباط شایسته و منطقی میان دین و آزادی برقرار کند.

3 اصل برای بازی در سطح جهانی

‌ این یک نکته مهم است که امروزه کشوری در صفحه بازی جهانی موفق است که از سه اصل اساسی و بنیادین یعنی جغرافیا، ریاضی و فلسفه به نحو شایسته و عقلانی استفاده کند.

بدون توجه به ماهیت این سه اصل و در نظر گرفتن ظرفیت‌های مکانی، نمی‌توان به توسعه مدرن و تأثیرگذار بودن فکر کرد. ‌امروزه کشورها یا پیشرو هستند‌ یا دنباله‌رو. موقعیت سرزمینی ایران‌ما را در ردیف کشورهای پیشرو قرار می‌دهد. کشور ما ظرفیت این را دارد که در یک برنامه هدفمند 10ساله به رده پنجم آسیا صعود کند. ما در چشم‌اندازها همواره خود را با کشورهای منطقه مقایسه می‌کنیم که غلط است. زیرا ایران در عادی‌ترین شرایط پیشرفت، از تمام کشورهای منطقه، با همه سر و صداهایی که دارند، برتر است.

اما مهم‌ترین اصل ژئوپلیتیکی در عصر حاضر توجه به جمعیت و عناصر اساسی تشکیل‌دهنده است. در این میان توجه انسان‌ها به‌عنوان سرمایه، رمز موفقیت اساسی کشورها به‌شمار می‌آید. امروزه سرمایه انسانی جایگزین بسیاری از منابع قدرت شده و به‌عنوان یک کد برجسته ژئوپلیتیکی برای کشورهای دنیا نقش‌آفرینی می‌کند. ولی در کشور ما این موضوع چندان مورد توجه نیست و نگرش‌ها به نیروی انسانی همچنان هزینه‌ای است؛ نه سرمایه‌ای. این را می‌توان در غلبه کمیت بر کیفیت در نظام آموزشی و قوانین ضعیف آموزشی در کشور مشاهده کرد.

«سرمایه‌انسانی» مجموعه‌ای از ارزشمندترین شایستگی‌ها، دانش، ویژگی‌های فردی و اجتماعی است که در توانایی‌های نیروی کار انعکاس می‌یابد و او را قادر می‌سازد تا ارزش اقتصادی ایجاد کند. نقش دانش در این میان حیاتی و تعیین‌کننده است. امروزه بالاترین ثروت کشورها، نیروهای انسانی است که قابلیت تبدیل شدن به سرمایه را داشته باشند و ایران از جمله کشورهای جوانی است که با طیف وسیعی از نیروهای جوان مواجه است و استعداد تبدیل آن را به سرمایه ارزشمند انسانی دارد.‌ دانشگاه‌ها، بویژه استادان معظم در قبال این موضوع اساسی، مسئولیتی مضاعف دارند تا با تربیت اصولی زمینه تولید سرمایه انسانی را فراهم کنند. در دوران متحول شده امروزی نقش سرمایه انسانی در توسعه پایدار کشور، رشد بهره‌وری و نوآوری به طور روزافزونی مورد تاکید قرار گرفته است. سرمایه انسانی به‌عنوان یک سرمایه طبیعی natural capital کارکردهای فرا ابزاری دارد.

سرمایه انسانی ، منشأ سایر سرمایه ها

سرمایه انسانی با همه سرمایه‌ها تفاوت دارد.این سرمایه می‌تواند به‌عنوان یک کد مثبت ژئوپلیتیکی سرنوشت کشورها را تغییر دهد و عامل اولیه برای تولید سایر سرمایه‌ها باشد. رمز موفقیت اکثر کشورهای توسعه‌یافته در توجه به این اصل است؛ یعنی با مبنا قرار دادن آن و تقدم بخشیدن به آن نسبت به سایر عوامل توسعه. لذا قرن 21 را باید «قرن سرمایه انسانی» ‌ نامید و به بهترین شکل ممکن برای آن سرمایه‌گذاری کرد. سرمایه انسانی بویژه در کشورهایی همچون ایران که در حال حاضر با بخشی مازاد از نیروی کار مواجهند دارای اهمیت است. وجود نیروی کار زیاد در هر کشوری ناشی از بالابودن نرخ زاد و ولد است. نیروی کار فراوان در این کشورها به عنوان منابع انسانی (و نه سرمایه انسانی) شناخته می‌شود که در دسترس‌تر از منابع سرمایه‌ای مالی است.اگر این منابع انسانی تحت پوشش یک سیستم آموزشی و بهداشتی قوی و تحت لوای یک نظام اجتماعی متعهد به ارزش‌های اخلاقی قرار بگیرند به سرمایه‌های انسانی تبدیل می‌شوند. به فرآیند تبدیل منابع انسانی خام به منابع انسانی مولد و با توان تولیدی بالا، فرآیند تشکیل سرمایه انسانی گفته می‌شود. مساله کمیابی سرمایه‌های فیزیکی و مشهود در کشورهایی که با منابع انسانی فراوان مواجهند با وارد کردن این افراد در فرآیند تشکیل سرمایه انسانی و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و بخش دولتی در بهداشت و آموزش حل می‌شود. سرمایه‌های فیزیکی و مالی یک ابزار مهم برای رشد اقتصادی محسوب می‌شود، اما سرمایه انسانی یک ابزار حیاتی برای دستیابی به توسعه (رشد کیفی همه‌جانبه) یک کشور است. چرا که سرمایه انسانی مستقیما مرتبط با توسعه انسانی است و هر جا که توسعه انسانی وجود داشته باشد پیشرفت‌های متعاقب کیفی و کمی، حتما روی خواهد داد.

این اهمیت سرمایه انسانی به طور آشکاری باعث تغییر رویکرد سازمان ملل متحد در ارزیابی سطح توسعه کشورهای جهان شد. گزارش توسعه انسانی که همه ساله توسط سازمان ملل منتشر می‌شود بر پایه محاسبه نرخ تشکیل سرمایه انسانی و شاخص توسعه انسانی در کشورهای مختلف جهان تهیه می‌شود. به‌طور قطع در عصر حاضر سرمایه انسانی برای کشور ایران یک امتیاز ژئوپلیتیکی است و بنابراین دولت باید ساختار نگرش خود را نسبت به این مسأله که در حال حاضر هزینه‌ای است تغییر داده و نگاه سرمایه‌ای را جایگزین کند.

لذا در جمهوری اسلامی ایران، اگر چه انصافا گام‌های ارزشمندی در دانشگاه‌های کشور در این زمینه برداشته شده، اما شرایط فعلی در مقایسه با ادعاهای توسعه‌ای رضایت‌بخش نیست و بخش زیادی از انرژی نیروی انسانی در ایران بنا به دلایل گوناگون در حال هدر رفتن است و نیاز به احساس مسئولیت جدی و اراده همه استادان دانشگاه‌ها دارد. دانشگاه‌ها مرکز فرماندهی انسان‌های مشتاق دانش و فن و تخصص بوده و این مکان با بهره‌گیری از مجموعه نخبگان کشور، جایگاه پرورش سرمایه انسانی، عامل نوسازی مناسبات اجتماعی و انتقال فناوری، مغز متفکر جامعه بوده و در یک کلام، دانشگاه مهد باز تولید انسانی و توسعه تفکر زندگی اجتماعی و توسعه پایدار به حساب می‌آید.

دکتر کیومرث یزدان‌پناه درو

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران