رونمایی از طولانی‌ترین دیوار گلی مدور جهان در داراب فارس

برخی از آثاری که با این مصالح ساخته شده است، اکنون جزو شاخص‌ترین آثار ایران و جهان به شمار می‌روند که از جمله آنها می‌توان به ارگ بم، ارگ بلقیس اسفراین، چغازنبیل، قلعه شوش، دیوار تاریخی گرگان و بزرگ‌ترین دیوار گلی مدور جهان در داراب استان فارس اشاره کرد.

برخی از این آثار همچون ارگ بم، چغازنبیل و قلعه شوش هر دو در شهر تاریخی شوش به دلیل ثبت در فهرست جهانی، نامی آشنا برای جهانیان بوده و مورد توجه علاقه‌مندان آثار تاریخی در ایران و خارج از کشور قرار دارد.

ارگ بلقیس و دیوار تاریخی گرگان نیز گرچه هنوز به ثبت جهانی نرسیده، اما نامی آشنا حداقل برای میراث دوستان ایرانی است، در این میان دیوار گلی مدور شهر قدیم داراب استان فارس چون گنجی کشف ناشده در شهرستان داراب همچنان ستبر و سرفراز در حال مراقبت از بخش تاریخی داراب است که ساکنانش سال‌ها پیش آن را ترک و به مناطق دیگر شهرستان هجرت کرده‌اند.

این دیوار 2500ساله هنوز سالم است

دیوارهای تاریخی متعددی در جهان وجود دارد که عنوان بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین دیوارها را از آن خود کرده که دیوار تاریخی گرگان نیز با طول 200 کیلومتر در جایگاه سوم این فهرست ایستاده است. اما آنچه دیوار تاریخی داراب را با طول بسیار کمتر آن، از دیگر دیوارهای تاریخی متمایز و حتی برتر می‌کند، گرد و مدور بودن، ارتفاع بلند و سالم بودن آن است؛ ویژگی‌هایی که در صورت معرفی درست اثر، می‌تواند آن را به یکی از شاخص‌ترین آثار جهانی تبدیل کند. این دیوار در شهر تاریخی داراب (دارابگرد) در شش کیلومتری شهر داراب فعلی قرار گرفته است.

دارابگرد نخستین پایتخت سلسله ساسانیان، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای باستانی ایران و جزو پنج شهر تاریخی استان فارس و همچنین نخستین شهر مدور فلات ایران است که قدمت آن به دوران هخامنشیان می‌رسد. حاکمان هخامنش برای در امان ماندن شهر و ساکنان آن دیواری بلند به طول شش کیلومتر را گرداگرد شهر می‌سازند و خندقی عظیم را نیز پشت دیوار حفر می‌کنند که به گفته رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی داراب، این دیوار و خندق اطراف آن همچنان سالم مانده است.

محمدباقر مهاجر که معتقد است این دیوار بزرگ‌ترین دیوار گلی مدور جهان و در نوع خود منحصر به فرد است، در گفت‌وگو با جام‌جم، چند ویژگی را دلیل ممتاز بودن این دیوار عنوان می‌کند؛ اول این‌که این دیوار سراسر از گل رس و یک‌سری ملات چسبناک و مقاوم ساخته شده و از ارتفاع ده متر و عرض قاعده 15 متر برخوردار است که حجم گل به کار رفته در بنا از یک سو، استحکام بنا و مخروطی و مدور بودن آن، باعث شده این بنا در دنیا نظیر نداشته باشد.

دوم این‌که خندق حفاری شده اطراف این دیوار با عمق ده متر و عرض صد متر نیز طبق پژوهش‌های انجام شده، بزرگ‌ترین خندق دنیاست که سازه مشابهی نظیر آن در دنیا وجود ندارد.

این خندق به گفته مورخانی همچون فرصت‌الدوله شیرازی و آن طور که وی در کتاب آثارالعجم خود آورده، تا دوره قاجار پرآب بوده و انواع ماهی و لاک‌پشت در آن زیست می‌کردند.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد شهرستان داراب، سالم بودن کامل دیوار را ویژگی دیگر آن دانسته و می‌افزاید: گرچه قسمت‌هایی از این دیوار دچار فرسایش شده و ارتفاع کنونی آن به هفت متر کاهش یافته، اما وجود ماده چسبنده‌ای در میان ملات و گل به کار رفته در دیوار سبب شده با گذشت بیش از 2500 سال این دیوار با تخریب کم، پابرجا و استوار باقی بماند.

تلاش برای ثبت در کتاب گینس

این اثر منحصر به فرد 2500 ساله هنوز در سطح جهانی و حتی ملی، معرفی نشده و کمتر کسی از وجود چنین سازه‌ای اطلاع دارد. این شرایط باعث شده میراث دوستان دارابی با همکاری مسئولان میراث این شهرستان درصدد ثبت آن در کتاب رکوردهای گینس باشند. رئیس انجمن دوستداران میراث داراب معتقد است از آنجا که این اثر در دنیا نظیر ندارد، قابل ثبت در کتاب گینس است و با ثبت آن می‌توان سریع‌تر آن را به جهانیان معرفی کرد.

البته به گفته مهاجر، این اثر قابلیت ثبت در آثار جهانی را هم دارد اما از آنجا که ثبت در این فهرست، کاری زمانبر و دشوار است، ثبت در کتاب گینس که فقط با یک ارزیابی بازرسان ویژه آن صورت خواهد گرفت، می‌تواند روشی کارآمدتر برای معرفی سریع آن و جذب گردشگران داخلی و خارجی و رونق گردشگری شهرستان داراب باشد.

وی با بیان این‌که شهر دارابگرد به دستور داریوش اول هخامنشی ساخته شده و تا قرن پنجم هجری نیز زندگی در آن جریان داشته، یادآور می‌شود، راه دسترسی به این شهر باستانی فارس به نسبت دیگر شهرهای تاریخی کشور بسیار آسان است و می‌توان مسیر گردشگری هم برای آن تعریف کرد، هر چند هنوز این اثر تاریخی در بسته‌های سفر گردشگران داخلی و خارجی جای ندارد. استاد تاریخ ایرانی اسلامی دانشگاه داراب با اشاره به این که اکنون هیچ گونه محافظتی از شهر تاریخی داراب و دیوار مدور آن صورت نمی‌گیرد، ایجاد یک پایگاه پژوهشی در کنار این شهر را ضروری و عاملی برای حفاظت و کاوش‌های باستان‌شناسی در آن می‌داند.

معماری سنتی با مصالح بومی

شرایط گرم و خشک ایران باعث شد از همان ابتدا شهرسازان و معماران ایرانی با توجه به این اقلیم سازه‌های شهری و روستایی و حتی حکومتی را طراحی کنند و در این ارتباط مصالحی را نیز تولید کرده و به کار گیرند. خشت، چینه و آجر جزو اولین مصالح دست‌ساز معماران بومی ایرانی است و قدیمی‌ترین سازه‌های موجود در کشور نیز با خشت تهیه و ساخته شده است.

معاون دفتر حفظ و احیای بناها و بافت‌های محوطه‌های تاریخی میراث فرهنگی کشور، به بناهایی همچون ارگ بم و چغازنبیل اشاره کرده و به جام‌جم می‌گوید: این سازه‌ها با مصالح خشت و آجر ساخته شده است، به این ترتیب که نمای بیرونی آنها بیشتر از آجر و نمای درونی که بخش اعظم سازه را هم شکل می‌دهد از خشت تهیه شده است. مهرداد جوادی دشواری تهیه و پخت آجر را دلیل کاربرد کم آن در ادوار قدیم دانسته و می‌افزاید: بتدریج استفاده از خشت کم و استفاده از آجر زیاد می‌شود تا زمانی که خشت بجز موارد معدود دیگر کاربردی ندارد.

به گفته وی، مردم قدیم به دو دلیل از خشت در سازه‌های خود استفاده می‌کردند، اول این‌که این وسیله جزو مصالح در‌دسترس آن زمان بوده که فناوری قدیم به آن دست یافته بود و دوم این‌که دیوارهای خشتی به دلیل عریض بودن، همچون عایق بسیار مناسبی در مقابل گرما و سرما عمل می‌کرده و موجب حفظ انرژی در تابستان و زمستان می‌شده است.

این کارشناس مسئول با اشاره به تفاوت‌های خشت و آجر یادآور می‌شود: خشت، گلی است که در قالب‌های بزرگ و عریض ریخته شده و در آفتاب خشک سپس در دیوارها جانمایی می‌شود. از استحکام کمتر و خاصیت عایقی بالایی برخوردار است. در مقابل آجر به دلیل پخت در کوره، از استحکام و زیبایی بیشتری برخوردار است، اما به دلیل نازک و کوچک بودن خاصیت عایقی ندارد.

به گفته جوادی، ویژگی عایق‌پذیری خشت موجب شده اکنون بسیاری از معماران مطرح دنیا دنبال ساخت مصالح خشتی باشند که علاوه بر حفظ خاصیت عایقی از ویژگی‌های مصالح امروزی همچون استحکام و زیبایی نیز برخوردار باشد.

وی معتقد است، ما نیز امروز دوباره می‌توانیم به معماری گذشته و بومی خود برگردیم که این مهم البته نیازمند مطالعات و به‌روزرسانی این معماری است که می‌تواند مورد توجه مسئولان بنیاد مسکن و معماران شهرسازی و کارشناسان ما قرار گیرد.

فاطمه مرادزاده - ایران