دست‌هایی که به عروسک‌های دوست‌داشتنی جان می‌دهند

به همین دلیل هر یک از عروسک‌های تلویزیونی از هادی و هدی گرفته تا مادربزرگ، مخمل، مراد، کلاه قرمزی، فامیل دور و... با لحظات شیرینی از زندگی کودکان دیروز و امروز گره خورده است.

نقش‌های پنهان

این خاطرات به حدی شیرین و زیباست که اگر از کودکان دیروز بپرسیم چه خاطره‌ای از عروسک‌های تلویزیونی دارید، مسلما ابتدا لبخندی به لب می‌‌آورند و بعد نام عروسک‌ها را عنوان می‌کنند. مسلما ماندگاری بخشی از این خاطرات به مهارت عروسک‌گردان‌هایی برمی‌گردد که همیشه فعالیت‌شان پشت دوربین‌های تلویزیونی پنهان می‌ماند و مخاطبان نمی‌دانند آنها چگونه و در چه حالتی در دکورها نشسته و مشغول عروسک‌گردانی هستند. حتی گاهی به ناچار در حالت درازکش باید عروسک‌گردانی کنند.

در واقع این افراد به عروسک‌های بی‌جان، روح می‌بخشند تا از این طریق پیام داستان و احساسات نهفته‌شان به تماشاگران تلویزیون منتقل شود. عروسک‌گردان‌ها با مهارت خاص خود باید یک حس یا مفهوم را به عروسک و تماشاگر منتقل کنند. حال عروسک می‌تواند یک اسباب‌بازی به شکل گربه باشد یا حتی فنجان یا صابون. آنچه اهمیت دارد این است که سازنده عروسک، عروسک‌گردان و صداپیشه عروسک دست به دست یکدیگر می‌دهند تا از این طریق روایت را به مخاطبان انتقال بدهند.

بنابراین هر یک از آنها باید تخصص لازم را داشته باشند. کافی است یکی از این حلقه‌ها مناسب نباشد. آن وقت است که کار برای تماشاگران مطلوب نخواهد بود. به همین بهانه ما به سراغ عروسک‌گردان‌ها رفتیم تا با دشواری‌های کار این افراد آشنا شویم.

عروسک‌های زنده

شیرین‌کاری‌های کلاه‌قرمزی آنقدر طبیعی به نظر می‌رسد که کمتر کسی فکر می‌‌کند نخ این عروسک محبوب بچه‌ها و البته بزرگ‌ترها، در دست عروسک‌گردانی حرفه‌ای می‌چرخد. دنیا فنی‌زاده 30 سال است در زمینه عروسک‌گردانی فعالیت می‌کند. کلاه قرمزی مشهورترین عروسکی است که فنی‌زاده عروسک‌گردان آن بوده است. علاوه بر این او عروسک‌گردانی در فیلم‌هایی چون «گربه آوازه‌خوان» ساخته کامبوزیا پرتوی را بر عهده داشته‌است. از دیگر عروسک‌هایی که او به آنها جان بخشیده می‌توان به خاله قورباغه و مائده اشاره کرد.

وقتی از او درباره دشواری‌های کار عروسک‌گردان‌ها که گاهی مجبور هستند در دکورهای غیر استاندارد ساعت‌ها عروسک‌های مختلف را بچرخانند، می‌پرسیم، به جام‌جم می‌گوید: به هر حال هر کاری سختی‌های خودش را دارد و حرفه عروسک‌گردانی هم دشوار است و باید عروسک‌گردان درکارش تمرکز زیادی داشته باشد تا حرکات عروسک کاملا با دیالوگ‌هایش همخوانی داشته باشد، زیرا در غیر این صورت حرکات عروسک تصنعی خواهد بود.

وی ادامه می‌دهد: به عنوان نمونه در صحنه‌ای کلاه قرمزی قرار است دیالوگ‌های احساسی با آقای مجری داشته باشد، مسلما باید حرکت کلاه قرمزی احساسی بوده تا با دیالوگ‌هایش مطابقت داشته باشد. در واقع باید عروسک‌گردان با بهره بردن از تکنیک‌هایی که آموخته و با ظرافت عروسک‌گردانی کند تا حرکات عروسک هم احساسی باشد.

این عروسک‌گردان عنوان می‌کند: البته من 30 سال است تجربه کار عروسک‌گردانی دارم و به سختی‌های کار عادت کرده‌ام. البته در حال حاضر طراحی دکورها حرفه‌ای‌تر انجام می‌شود و با گذشته خیلی تفاوت دارد. قبلا به خاطر اندازه نبودن سایز دکور، عروسک‌گردان‌ها مشکلات زیادتری داشتند، ولی الان شرایط بهتر شده است. البته این شرایط فقط برای عروسک‌گردان‌های ایران نیست و شامل حال عروسک‌گردان‌های دنیا هم می‌شود و آنها هم با این شرایط کار را قبول می‌کنند.

فنی‌زاده در پاسخ به این سوال که چطور شد حرفه عروسک‌گردانی را انتخاب کرده و در این 30 سال ادامه داده است، توضیح می‌دهد: من کار کودک را خیلی دوست دارم و از جان دادن به عروسک‌ها لذت می‌برم. وقتی این کار را انجام می‌دهم باید نگاه تخیلی هم به زندگی داشته باشم و هر آنچه فکر می‌کنم که می‌تواند کودکان را سرگرم کند از طریق عروسک‌گردانی باید انجام بدهم. راستش عروسک را جدا از خودم نمی‌دانم و بخشی از وجود من است. در مجموع عروسک را به عنوان موجودی تصور می‌کنم که من باید کمک کنم تا خیلی کارهایش را انجام بدهد و از این‌که می‌توانم این کار را انجام بدهم، خوشحال هستم.

وی درباره این که عروسک‌گردانی کدام یک از عروسک‌ها در طول این سال‌ها برایتان ویژه‌تر از بقیه بوده، می‌گوید: من کلاه‌قرمزی را خیلی دوست دارم و به قول معروف وقتی عروسک‌گردانی این عروسک را انجام می‌دهم، حالم خوب است و کلاه قرمزی خیلی حالم را خوب می‌کند. از سوی دیگر گروه کلاه‌قرمزی همیشه حرفه‌ای هستند.

سایز کوچک دست

امیر سلطان احمدی، عروسک‌‌گردان عروسک‌های موش کور و خوشخواب در فیلم شهر موش‌هاست. او در این فیلم مشترک با پیمان فاطمی، عروسک‌گردانی عروسک دم‌باریک را هم به عهده داشته و در مجموعه کلاه‌قرمزی هم عروسک‌گردان پسرعمه‌زا و گیگیلی است.

این عروسک‌گردان معتقد است سختی‌های کار عروسک‌گردان به گروهی بستگی دارد که با آنها کار می‌کند. اگر گروه حرفه‌ای باشند، مسلما مشکلات کمتر خواهد شد و دکورها برای کار استاندارد است.

وی اشاره می‌کند: وقتی گروه حرفه‌ای باشد، مسلما وقت بیشتری برای تمرین می‌گذارند و همین مساله باعث می‌شود هم کاراکتر عروسک‌ها صحیح شکل بگیرد و هم اتفاقات بهتری پیش بیاید. این اتفاق خوب همیشه در گروه ایرج طهماسب و مجموعه کلاه قرمزی افتاده است. طبیعی است برای این که بخواهیم مشکلات کمتر شود باید پیش از شروع کار جلسه‌هایی با حضور کارگردان با عروسک‌ساز، عروسک‌گردان، طراح دکور و... برگزار شود تا اندازه عروسک‌ها برای دست عروسک‌گردان‌ها مناسب باشد.

سلطان احمدی عنوان می‌کند: گاهی حرکات عروسک‌ها ویژه است و عروسک‌های‌ طراحی شده برای دست عروسک‌گردانان خانم مناسب است، نه برای دست عروسک‌گردانان آقا و همین کار را دشوار می‌کند و دست عروسک‌گردان را محدود می‌کند. وقتی عروسک سایز دست عروسک‌گردان باشد، مسلما انعطاف‌پذیری دست برای گرداندن عروسک بیشتر خواهد بود. شما در نظر بگیرید در مجموعه مدرسه موش‌ها وقتی عینکی می‌خواهد عینک خودش را جا به جا کند، مسلما باید طراحی طوری باشد تا عروسک‌گردان بتواند این کار را انجام بدهد.

سختی کار

محمد لقمانیان، عروسک‌گردان فامیل دور است؛ همان عروسکی که محبوب بزرگ‌ترها و کوچک‌ترهاست. وی در پاسخ به این سوال که نحوه انتخاب عروسک‌گردان‌ها برای عروسک‌ها چگونه است؛ زیرا گاهی می‌بینیم عروسک‌گردان خانم برای عروسک آقاست مثل کلاه قرمزی و برخی مواقع این‌طور نیست، می‌گوید: راستش دلیل خاصی ندارد و این بستگی به کارگردان دارد که عروسک‌گردان‌ها و دیگر عوامل را انتخاب می‌کند. در این باره قانون کلی وجود ندارد.

وی ادامه می‌دهد: ولی معمولا عروسک‌گردانی عروسک‌های دختر به خانم‌ها سپرده می‌شود که حرکات دست‌شان ظریف‌تر از آقایان است. خانم فنی‌زاده استثنا هستند و ایشان سال هاست عروسک‌گردانی می‌کنند.

لقمانیان درباره سختی‌های کار عروسک‌گردان‌ها توضیح می‌دهد: این کار زمانی که دکورهای ساخته شده استاندارد نباشد، مسلما سخت‌تر می‌شود. شاید باور نکنید، اما عروسک‌گردانان به خاطر این مساله مشکلات جسمانی از جمله گردن درد، زانو و کمر درد می‌گیرند. برخی مواقع دکورها کوتاه است و عروسک‌گردان به ناچار در حالت خوابیده باید عروسک‌گردانی کند و همین به بدن آسیب می‌زند.

عروسک‌گردان شپل در مجموعه مزرعه بی‌بی‌گندم عنوان می‌کند: از سوی دیگر گاهی صداپیشه عروسک کنار عروسک‌گردان نیست و عروسک‌گردان باید حواسش به دیالوگ‌های عروسک هم باشد تا حرکات عروسک متناسب با دیالوگ‌ها باشد، زیرا یک واکنش اشتباه به کار لطمه می‌زند. البته امتیاز کار با افراد حرفه‌ای این است که تمرین باعث می‌شود همه چیز درست شکل بگیرد.

بده و بستان میان عوامل

امیر سلطان‌احمدی، عروسک‌گردان معتقد است بده و بستان‌ها میان عوامل سازنده یک مجموعه عروسکی اهمیت زیادی دارد. به عنوان مثال ریتم صحبت کردن پسر عمه‌زا خیلی تند است. بنابراین باید حرکات دست، صورت و بدن این شخصیت عروسکی هم متناسب با ریتم صحبت کردنش باشد.

وی درباره پاسخ به این سوال که از کار کردن با کدام یک از کارگردانان لذت می‌برد توضیح می‌دهد: من کار کردن با ایرج طهماسب و مرضیه برومند را خیلی دوست دارم. تجربه کار با این دو دوست عزیز فوق‌العاده است و با توجه به اشرافی که به کارشان دارند، می‌دانند چطور گروه را هدایت کنند تا هم حرف تازه‌ای داشته و هم کلیشه‌ای نباشد.

فاطمه عودباشی - رادیو و تلویزیون