شیرینی‌های تلخ!

چرا رشوه می‌دهند؟ دلیل رشوه گرفتن چیست؟ فارغ از بحث‌های طولانی درباره ابعاد مختلف این مساله به نظر می‌رسد، در میان اکثریت کسانی که به رشوه دادن و رشوه گرفتن متوسل می‌شوند چند نقطه اشتراک وجود داشته باشد‌ و‌‌گاهی دلایل رشوه‌گیران و رشوه‌دهندگان برای انجام این عمل، قابل تامل است.

لزوم توجه به تکالیف نهادی

تفاوتی نمی‌کند کارگر باشید یا کارمند، پول دار باشید یا فقیر، باسواد باشید یا کم‌سواد. ارباب رجوع که باشید، تمایل دارید در کمترین زمان ممکن، کارتان راه بیفتد. فارغ از وجود انسان‌های با شرافتی که در سراسر کشور و در نظام اداری وجود دارند، گاهی، راه افتادن هر چه سریع‌تر کار، تبدیل به قفلی می‌شود که کلیدش در دست کسی است و شما به قول معروف، تا «سبیلش را چرب نکنید!» کارتان را پیش نمی‌برد. دکتر علی باصری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در این‌باره به جام‌جم می‌گوید: رشوه یک مقوله فرهنگی ـ اجتماعی است که افراد زمانی که از روش‌های قانونی و تعریف شده برای انجام عملی ناکام باشند، به این شیوه که خلاف هنجارهای جامعه است، روی می‌آورند. همچنین رشوه می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به نظام اداری و اجتماعی جامعه وارد کند. بعلاوه، باید به نقش و کارکرد اجتماعی افراد نیز توجه داشت. منظور از نقش اجتماعی و نهادی، مجموعه وظایف و تکالیفی است که وقتی شخصی مسئولیتی را پذیرفت، بر عهده او گذاشته می‌شود. لذا، زمانی که افراد جامعه‌ای نقش‌های متفاوتی را پذیرفتند متناسب با آن نقش، تکلیف اجتماعی هم بر عهده آنهاست. ازجمله این تکالیف عمل به وظایف نهادی به شیوه درست و طبق قانون است.

چرا رشوه دادی؟

برخی برای نمک‌گیر کردن مدیران بالا، میانی و پایین دست دولتی و حتی کارمندان، به منظور میانبُر زدن، اخذ مجوزی خاص یا کمک به برنده شدن در یک مناقصه، به آنان هدایایی پرداخت می‌کنند. جام‌جم، گفت‌وگویی را با چند رشوه دهنده ترتیب داده و دلایل آنها را برای انجام این عمل جویا شده است.

نفر اول، «ع ـ س»، کارمند بازنشسته: سال‌ها پیش به مدت دوسال و چند ماه در یکی از ادارات شمال کشور مشغول کار بودم. بعد از آن به اداره دیگری رفتم و تا دوران بازنشستگی‌ام آنجا بودم. برای ارائه سابقه کامل خود به اداره بیمه، به مکانی که پس از انقلاب مدتی در آنجا مشغول بودم مراجعه کردم. آقای «ز ـ ب» مسئول قسمتی بود که سوابق کارکنان در آنجا نگهداری می‌شد. پس از چند بار رفت و آمد، او گفت هیچ سابقه‌ای در اینجا ندارید. شاید هم گم شده باشد. مدتی گذشت تا این که از طریق یکی از دوستان متوجه شدیم باید به آقای ز ـ ب شیرینی (رشوه) بدهیم تا کارمان را حل کند. چون بشدت به آن سابقه برای تکمیل بیمه خود نیاز داشتم با پرداخت مبلغی، گواهی سابقه خود را گرفتم.

نفر دوم، «س ـ م»، مهندس یک شرکت ساختمانی در تهران: معمولا پس از گودبرداری، ناظر باید مدارک و مستندات کار را تایید کند. در یک نمونه که ما تمام آزمایش‌های مکانیک خاک را انجام داده بودیم، ناظر تماس گرفت و گفت سه میلیون به حسابم واریز کنید تا گزارش درست بودن عملیات را تایید کنم. به ناظر گفتیم ما تمام مدارک لازم را داریم و همه آزمایش‌ها را انجام داده‌ایم و نیازی به دور زدن قانون نداریم، اما ناظر رُک و راست به ما گفت «اون مدارک به درد خودتون می‌خوره و اگه سه میلیون رو نریزید، کارتون به مشکل برمی‌خوره.» نکته جالب این بود که ناظر ادعا کرد تا آخر همان هفته ایران هست و پس از آن به اروپا خواهد رفت و در صورتی که پول را واریز نمی‌کردیم، پروژه برای مدت نامعلومی عقب می‌افتاد. شاید برای پروژه‌های چند میلیاردی، پرداخت این مبالغ برای تسریع در انجام کارها به چشم نیاید. این موضوع امروزه جزو طبیعت کار شده است.

‌نفر سوم، «م ـ م»، شغل آزاد: در گذشته (اواخر دهه 70) و شاید حال، شخصی که کف پاهایش صاف بود، می‌توانست از رفتن به سربازی معاف شود، اما کار به این آسانی که گفتم، نبود و باید هفت خوان رستم را طی می‌کردی تا معافت کنند. کف پاهای من صاف بود ولی اگر دکترها موافقت نمی‌کردند یا تشخیص نمی‌دادند کف پایم صاف است، کاری از دستم برنمی آمد. برای کسانی مانند من که شغلشان آزاد است، دو سال سربازی برابر با از دست دادن چند میلیون پول است. به همین دلیل، مبلغ زیادی را در آن سال‌ها از طریق واسطه و به طُرق مختلف پرداخت کردم تا توانستم بالاخره کارت معافیت بگیرم.

دکتر سیف‌الله سیف‌اللهی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درخصوص دلایل رشوه دهندگان برای جام‌جم تصریح می‌کند: این دلایل توجیه است. گرچه واقعیت دارد. به دلیل این که سیستم توزیع ثروت در جامعه ما ناعادلانه است، بروز این ناهنجاری‌ها طبیعی است. این مشکل می‌تواند زمینه رشوه گرفتن و رشوه دادن را در موارد متعددی فراهم کند.

چرا رشوه گرفتی؟

اگر بپذیریم، یک دلیل عدم سلامت نظام اداری کشور، وجود ردپای رشوه‌دهندگان و رشوه دادن است، این موضوع را نیز قبول خواهیم کرد که جای دیگرش، اثرانگشت رشوه‌گیران و رشوه گرفتن است. بعضی وقت‌ها علنی رشوه می‌گیرند و گاهی هم آن را در زرورق کاذبی از قانون می‌پیچد و به نیت پلید خود جامه عمل می‌پوشانند. چند نفر از رشوه‌گیران هم دلایل خود را برای جام‌جم،‌ این گونه عنوان کردند:

نفر اول، «ی ـ م»،‌ کارمند بانک: شخصی از جانب استانداری برای دریافت وام چند میلیاردی سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعتی استان به بانک مراجعه کرد، چون روال عادی کار چند ماه طول می‌کشید. بنده شخصا پیگیر کارهای آن سرمایه‌گذار شدم، بعلاوه پرداخت یکی دو میلیون هدیه در ازای دریافت چند میلیارد در ازای صرف کمترین زمان ممکن آن هم با رضایت طرفین صورت گرفت که گمان نمی‌کنم اشکالی داشته باشد.

نفر دوم، «ز ـ د»، معلمی در آبادان: بعضی دانش‌آموزانم لنج دارند و در ایامی که به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس سفر می‌کنند تا اجناسی برای فروش بیاورند، برای معلمان مدرسه هم هدایایی می‌آورند. گرچه از قصد آنها مطلع نیستم، اما سعی می‌کنم تاثیری در روند کاری ام (نمره دادن و...) نداشته باشد.

نفر سوم، «م ـ ف»، صاحب موتورسیکلت مسافرکش در تهران: روزهایی که طرح زوج و فرد اعمال می‌شود، با دریافت مبلغ 5000تومان از راننده‌هایی که پلاکشان مشمول طرح می‌شود، چند کیلومتر پشت سر آنها با موتور حرکت می‌کنیم تا دوربین نتواند از پلاک آنها عکسبرداری کند و جریمه شوند. مبلغی که به ما می‌دهند با مبلغ جریمه قابل قیاس نیست و با رضایت طرفین است.

دکتر سیف‌اللهی در این زمینه می‌افزاید: نظام اداری باید مبتنی بر غیرشخصی بودن باشد یعنی هیچ فردی مجوز پول گرفتن از فرد دیگر را نداشته باشد و ضابطه به جای رابطه برقرار باشد و طبق قانون، کسی که کار انجام می‌دهد، حقوق بگیرد و در مقابل، مردم در ازای انجام کارهایشان به دولت مالیات پرداخت کنند. در ایران، ما نه میل به مالیات دادن داریم و نه به حق و حقوق خود قانع هستیم. نتیجه این می‌شود که هر دو طرف ضرر می‌کنند.

محمد شمس