اراده سیاسی برای حل مناقشه قره‌باغ

به دنبال تشدید تنش در منطقه قره‌باغ، جمعه گذشته در آخرین روزهای تیرماه، روسای جمهور روسیه و جمهوری آذربایجان در شهر سوچی دیدار کرده و نسبت به جلوگیری از افزایش تنش، به رایزنی پرداختند. روسیه با طرف‌های درگیری یعنی آذربایجان و ارمنستان، رابطه رسمی دارد و معمولا طرف‌های مناقشه قره‌باغ را به خویشتنداری و جلوگیری از تداوم درگیری‌های نظامی دعوت می‌کند.

کد خبر: ۱۰۵۷۰۵۷

این کشور اگرچه در کنار آمریکا و فرانسه، یکی از اعضای گروه مینسک (سازمان امنیت همکاری اروپا) است اما بیش از دیگر اعضای این گروه، تلاش می‌کند نقش خود را در کاهش تنش‌ها ایفا کند. ولادیمیر پوتین چندین بار با سران ارمنستان و آذربایجان دیدار کرده و مساله قره‌باغ موضوع اصلی مذاکرات دو طرف بوده و گروه مینسک هم از نقش روسیه و مذاکرات پوتین با روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان حمایت می‌کند. در عین حال، مسکو با فروش تسلیحات پیشرفته به هر دو کشور، از وضعیت «نه جنگ و نه صلح» در منطقه قره‌باغ، در جهت تامین منافع اقتصادی خود بهره‌برداری می‌کند.

ناگورنو قره‌باغ از توابع جمهوری آذربایجان که سال 1994 پس از پایان جنگی چند ساله به تصرف نیروهای ارمنی درآمد، با مساحت 4378 کیلومتر مربع و جمعیتی بیش از 200 هزار نفر، یک مشکل باقیمانده از دوران اتحاد جماهیر شوروی است.

بخش‌هایی از این منطقه در زمان اتحاد جماهیر شوروی به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی واگذار شد و در واقع قسمت کوهستانی‌ آن که بیشتر ساکنان آن را ارامنه تشکیل می‌دادند، با عنوان منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی در حاکمیت جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی درآمد. مناقشه قره باغ که سال 1988 در رابطه با ادعای ارضی ارمنستان علیه جمهوری آذربایجان آغاز شد، امنیت و ثبات در منطقه را در معرض خطر قرار داد و موجب شد شورای امنیت سازمان ملل وارد موضوع شده و از آوریل 1993، چهار قطعنامه با حمایت از لزوم ترک مخاصمه و تاکید بر حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان تصویب کند.

ارمنستان با ادعای احتمال حمله نظامی آذربایجان به منطقه قره‌باغ کوهستانی، هفت شهرستان جمهوری آذربایجان یعنی مناطق اطراف قره‌باغ را تصرف کرد و بسیاری از اعضای جامعه بین‌الملل از جمله گروه مینسک معتقدند که مقدمه حل مناقشه قره‌باغ، بازگرداندن این هفت شهرستان به جمهوری آذربایجان بوده و حل مناقشه باید به‌صورت مرحله به مرحله صورت پذیرد.

«طرح غازان» که برگرداندن پنج شهر از هفت شهر آذربایجان را پیشنهاد می‌کند، نماد تلاش روسیه برای حل مرحله‌ای مناقشه قره‌باغ است. این طرح در سال 2010 و در نشست سه‌جانبه روسای جمهور روسیه، آذربایجان و ارمنستان در زمان ریاست جمهوری دیمیتری مدودف مطرح شد و احتمال دارد در مقطع کنونی نیز، مجددا روی میز مذاکره قرار داشته باشد. قبل از این نیز طرح صلح مادرید با پیشنهاد گروه مینسک، خواهان بازگرداندن بخش‌هایی از اراضی آذربایجان به عنوان آغاز مرحله اول مذاکرات صلح شده بود. طرح «اصول مادرید» که در سال 2007 مورد توجه قرار گرفت، پیشنهاد کرده که ارتش ارمنستان در اولین مرحله از مناطق اشغالی قره‌باغ خارج و امنیت بازگشت مهاجران تامین شود.

اما براساس طرح غازان باید شهرهای اشغال شده به آذربایجان بازگردانده شوند، و ارگان آذری به شهرهای آزاد شده بازگردند، رژیم حقوقی موقت قره‌باغ کوهستانی تعیین شود، نیروهای حافظ صلح روسی در منطقه میان شهرهای آزاد شده و آزاد نشده مستقر شوند و در نهایت رژیم حقوقی دائم قره‌باغ تعیین شود.

کارشناسان کشورهای ذینفع، این طرح را دارای ایرادات و اشکالاتی دانسته و احتمال اجرای آن را ضعیف می‌دانند. کارشناسان آذری معتقدند روسیه با ارمنستان اتحاد استراتژیک داشته و پایگاه نظامی در خاک ارمنستان دارد و لذا حضور قوای نظامی روسیه به عنوان نیروهای حافظ صلح نمی‌تواند موجب امنیت در منطقه شود. آذری‌ها از استقرار نیروهای حافظ صلح بین‌المللی در این منطقه استقبال می‌کنند. مبهم بودن چگونگی تدوین رژیم حقوقی قره‌باغ نیز از دیگر نقاط ضعف طرح غازان تلقی می‌شود. همچنین ارمنستان در جهت حمایت از حق تعیین سرنوشت ملت‌ها، خواهان برگزاری همه‌پرسی در منطقه قره‌باغ برای تعیین نظام آینده آن است و لذا از طرح غازان استقبال نمی‌کند. ارمنستان معتقد است تا زمانی که خطر تهدید نظامی آذربایجان برطرف نشود، مناطق اشغالی را تخلیه نخواهد کرد.

مذاکرات اخیر دوجانبه پوتین و الهام علی‌اف در شهر سوچی در روسیه نیز گرچه برای کاهش تنش بین باکو و ایروان لازم به‌نظر می‌رسید اما به دلایلی که گفته شد و بخصوص به علت فقدان اراده سیاسی بین رهبران آذربایجان و ارمنستان بعید است نتیجه بخش باشد و احتمال درگیری‌های نظامی میان باکو و ایروان کماکان وجود دارد. در هفته اخیر مقامات باکو و ایروان همچنان به طرح اتهام‌ها و تهدیدهای متقابل ادامه می‌دهند و این وضعیت به تهییج افکار عمومی در دو کشور برای از سرگیری جنگ می‌انجامد.

موفقیت نیروهای میانجی در مناقشه‌های منطقه‌ای، زمانی موثر خواهد بود که طرف‌های درگیر در مناقشه، اراده لازم برای حل آن را داشته باشند. امروز نیز شرایط «نه جنگ و نه صلح» بین آذربایجان و ارمنستان زمانی به وقوع یک صلح پایدار در منطقه منجر خواهد شد که اراده سیاسی لازم بین طرفین درگیر ایجاد شود و تنها در این صورت است که پایان دادن به مناقشه قره‌باغ امکان‌پذیر بوده و تلاش میانجیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را نتیجه خواهد بخشید.