چرا انسان‌ها به زبان‌های مختلف حرف می‌زنند؟

صرف‌نظر از این موضوع که آیا ریشه همه زبان‌ها به یک الگوی زبانی واحد برمی‌گردد یا نه، امروزه تنوع زبانی شگفت‌انگیز و بسیار گسترده‌ای در سطح جهان وجود دارد. این تنوع زبانی به گونه‌ای است که به عنوان مثال و براساس تحقیقاتی که بتازگی از سوی موسسه «علم تاریخ بشر ماکس پلانک» انجام شد، در جزیره کوچکی مانند مالکولا در کشور وانواتو واقع در اقیانوس آرام جنوبی ـ که فقط صد کیلومتر طول و 20 کیلومتر عرض دارد ـ مردم به 40 زبان بومی مختلف صحبت می‌کنند! چرا چنین تنوع زبانی‌ای در این منطقه وجود دارد؟ همین پرسش را می‌توان در مورد وجود تنوع زبان گسترده در سراسر جهان پرسید. مردم جهان با یک زبان جهانی واحد یا حتی تعداد معدودی زبان صحبت نمی‌کنند، بلکه در حال حاضر افراد گونه انسانی در مجموع با بیش از 7000 زبان مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند.

اما این زبان‌های مختلف به طور تصادفی در سراسر جهان پراکنده نشده‌اند. می‌توان گفت تنوع زبانی در مناطق گرمسیری بسیار بیشتر از مناطق معتدل است. برای مثال جزیره گرمسیری گینه نو در جنوب شرقی اقیانوس آرام، خاستگاه بیش از 900 زبان است؛ درحالی که در روسیه با وسعتی 200 برابر این جزیره، 105 زبان بومی وجود دارد. حتی در داخل مناطق گرمسیری نیز تنوع زبانی به شکل گسترده‌ای متفاوت است. برای مثال، جمعیت 250 هزار نفری ساکن در 80 جزیره کشور وانواتو با 110 زبان مختلف صحبت می‌کنند. اما در کشوری مانند بنگلادش با جمعیتی 600 برابر بیشتر، فقط با 41 زبان گفت‌وگو می‌شود، اما چرا انسان‌ها به زبان‌هایی تا این حد مختلف و متنوع صحبت می‌کنند و چرا این زبان‌ها پراکندگی یکسانی در سراسر جهان ندارند؟ نتایج تحقیقات محققان برای پاسخ به این پرسش‌ها را در ادامه می‌خوانیم.

نگاهی به ایده‌ای تائید شده

پاسخ‌های ممکن به این پرسش‌های جالب و کنجکاو ‌برانگیز به آسانی می‌تواند به ذهن بسیاری از افراد برسد. معمولا فرض می‌شود این تنوع زبانی باید حاصل تاریخ، تفاوت‌های فرهنگی، جدا افتادن جمعیت‌های انسانی به خاطر کوه‌ها و اقیانوس‌ها یا مناقشات سیاسی قدیمی‌ای باشد که به این جمله ختم می‌شده: «آنها نزد ما منفور هستند و بنابراین با آنها صحبت نمی‌کنیم.»

مطالعات علمی، نقش عوامل محیطی را در شکل‌گیری زبان‌های مختلف تایید می‌کند. گروهی از محققان می‌گویند محیطی که زبان‌ها در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌تواند عامل کلیدی در ایجاد تنوع زبانی باشد. محققان دانشگاه نیومکزیکو در تحقیقی که نتایج آن را سال گذشته ارائه کردند به بررسی 628 زبان در سراسر جهان پرداختند و رواج حروف صدادار و صامت در هر زبان و ارتباط آن را با شرایط آب و هوایی و محیطی که زبان در آن صحبت می‌شود بررسی کردند. آنها پی‌بردند که میان شیوه استفاده از هجاه، با دما و بارندگی میانگین سالانه و میزان پوشش درختی یا کوهستانی بودن منطقه ارتباط وجود دارد. این یافته‌ها نشان می‌دهد ایده سازگاری‌های صوتی می‌تواند تا اندازه‌ای تنوع و تکامل زبان‌های مختلف در سراسر جهان را توضیح دهد. براساس این ایده، انسان‌ها ارتباط صوتی خود را به منظور به‌حداکثر رساندن میزان انتقال صدا در محیط خاص زندگی‌شان تغییر می‌داده‌اند. برای مثال حروف صامت که فرکانس بالایی دارند در مناطق جنگلی آسان‌تر دچار تغییر و تحریف می‌شوند، زیرا امکان این که امواج صوتی با پوشش گیاهی منحرف شود بیشتر است. به همین شکل، دماهای بالاتر باعث موج‌دار شدن هوا شده و به این طریق در مسیر امواج صوتی اختلال ایجاد می‌کنند و در چنین شرایطی حروف صامت بسختی شنیده می‌شوند. نتایج این تحقیق نشان داد زبان‌هایی که در مناطق گرم‌تر با پوشش درختی متراکم‌تر ایجاد شده‌اند حروف صامت کمتر و حروف صدادار بیشتری دارند. براساس این تحقیق، به طور کلی سازگاری‌های صوتی یکی از عوامل ایجاد تنوع زبانی میان مناطق مختلف است. هرچند قطعا عوامل تاثیرگذار دیگری نیز در این زمینه وجود دارد.

ارائه یک الگو

سال 1389/ 2010 یک تیم تحقیقاتی متشکل از محققانی با شش رشته علمی مختلف و از هشت کشور مختلف جهان، کاری تحقیقاتی را برای بررسی تمام دانسته‌های انسان در این زمینه آغاز کرد. به عقیده این تیم تحقیقاتی، در بیشتر مطالعاتی که در مورد تنوع زبانی انجام شده، ارتباط میان متغیرهای محیطی، اجتماعی و جغرافیایی با تعداد زبان‌هایی که در یک منطقه وجود دارد مورد بررسی قرار گرفت و نتایج مختلفی ارائه شده‌؛ بدون آن که الگوی روشنی در این زمینه به دست بدهند.

برای مثال طبق تحقیقات گذشته در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر، زبان‌ها غالبا در محدوده‌ها و مناطق جغرافیایی کوچک‌تری رواج دارند، در حالی که در عرض‌های بالاتر جغرافیایی، محدوده‌های زبانی گسترده‌تر هستند و هر چقدر به خط استوا نزدیک‌تر می‌شویم، تعداد زبان‌هایی که در یک منطقه خاص برای برقراری ارتباط مورد استفاده می‌گیرند بیشتر می‌شوند. با این حال، این که گروهی از افراد روی عرض جغرافیایی خاصی روی نقشه قرار می‌گیرند، نمی‌تواند به خودی خود علت تقسیم شدن آنها به جمعیت‌هایی با زبان‌های مختلف باشد.

آیا مدلی ساده می‌تواند واقعیت را پیش‌بینی کند؟

راه بهتر برای تشخیص علل ایجاد الگوهای زبانی، شبیه‌سازی روندی است که به نظرمی‌رسد ایجادکننده این الگوهاست. تیم تحقیقاتی، الگوی ساده‌ای را برای بررسی این که برخی روندهای عمده تا چه حد می‌توانند توضیح‌دهنده ایجاد الگوهای متنوع زبانی در بخشی خاص از جهان مانند استرالیا باشند، طراحی کرد.

کلر باورن، زبان‌شناس از دانشگاه ییل نقشه‌ای را طراحی کرد که تنوع زبان‌های بومی در استرالیا را که مجموعا 406 زبان است و قبل از برقراری ارتباط با اروپایی‌ها در این کشور مورد استفاده بوده، نشان می‌داد. در این نقشه در مناطق شمالی و همچنین مناطقی که در امتداد سواحل قرار گرفته‌اند، تعداد زبان‌های بیشتر و در مناطق بیابانی داخلی، تعداد زبان‌های کمتری وجود داشت.

این الگوی شبیه‌سازی، سه فرضیه عمده را در نظر گرفت؛ نخست آن که جمعیت انسانی برای پرکردن مکان‌های خالی و قابل دسترسی که انسان‌های دیگری در آن زندگی نمی‌کنند به این مناطق منتقل می‌شوند. فرضیه دوم آن که میزان بارندگی، تعیین‌کننده تعداد افرادی است که می‌توانند در یک منطقه زندگی کنند. در مدل شبیه‌سازی‌شده، فرض شد جمعیت انسانی در مناطقی که بارندگی بیشتری در آنها وجود دارد، بیشتر است.

فرضیه سوم این که جمعیت‌های انسانی معمولا اندازه حداکثری مشخصی دارند. در مدل الگو، وقتی جمعیت یک منطقه از مرز حداکثر جمعیت عبور می‌کند، به دو گروه تقسیم می‌شود؛ به عبارت دیگر یک جمعیت اولیه به طور تصادفی به مناطق دیگری روی نقشه منتقل می‌شوند و شروع به رشد در یک جهت تصادفی می‌کنند. زبان این دو گروه جمعیتی، بتدریج و
بر حسب نیازهایی که در منطقه محل زندگی آنها وجود دارد، با یکدیگر متفاوت می‌شود. تا جایی که در نهایت هر یک از این دو گروه دیگر قادر به درک زبان گروه دیگر نیست و به عبارت دیگر زبان‌های مجزایی در این دو منطقه شکل می‌گیرد.

بنابراین و براساس این الگو، به‌نظر می‌رسد در کشوری مانند استرالیا، تعدادی از عوامل مانند محدودیت‌هایی که میزان متغیر بارندگی برای تراکم جمعیت و اندازه گروه‌های انسانی ایجاد می‌کند، می‌تواند توضیح دهنده تعداد زبان‌های ایجاد شده و نیز میزان تنوع زبانی در مناطق مختلف باشد. با این حال الگوی تنوع زبانی در مناطق دیگر جهان ممکن است بر اثر عوامل دیگر و با روندهای مختلف دیگری شکل گرفته باشد.

تطبیق الگو بر مناطق دیگر

در مناطق دیگری از جهان مانند وانواتو میزان بارندگی به اندازه کشور استرالیا متغیر نیست و تراکم جمعیت ممکن است براساس شرایط محیطی دیگری شکل بگیرد. در نمونه‌های دیگر، احتمالا برقراری ارتباط میان گروه‌های انسانی عاملی بوده که الگوی تنوع زبانی را تغییر داده است. برای مثال پراکنده شدن گروه‌های کشاورزی که به زبان‌های هند و اروپایی یا زبان‌های بانتو (گروهی متشکل از حدود 500 زبان که در گستره وسیعی از قاره آفریقا استفاده می‌شوند) صحبت می‌کرده‌اند، احتمالا از عوامل تغییردهنده ساختارهای جمعیتی و زبان‌هایی بوده‌اند که ساکنان سراسر منطقه وسیع اروپا و آفریقا با آنها صحبت می‌کرده‌اند.

بدون شک طیف گسترده‌ای از عوامل اجتماعی و محیطی به شکل‌گیری تنوع الگوهای زبانی که در سراسر جهان شاهد آن هستیم کمک کرده‌اند. در برخی مناطق، ناهمواری‌های زمین، آب و هوا یا تراکم منابع مهم طبیعی ممکن است نقش مهم‌تری ایفا کرده باشند و در مناطق دیگر تاریخچه جنگی، سازمان‌های سیاسی یا شیوه‌های امرار معاش گروه‌های مختلف احتمالا نقش کلیدی‌تری در شکل‌گیری مرزهای گروهی و تنوع الگوهای زبانی داشته‌اند.

تنوع زبانی عامل مهمی در ایجاد تعامل میان گروه‌های مختلف انسانی در تاریخ بشر بوده، اما جای تعجب است که دانسته‌های ما درباره عوامل شکل‌دهنده این تنوع بسیار ناچیز است. آنچه از سوی این گروه تحقیقاتی انجام شد، ارائه الگو برای شیوه‌ای است که می‌تواند در تعیین عوامل مختلف دست‌اندرکار در هر منطقه، مورد استفاده قرار گیرد. این گروه تحقیقاتی امیدوار است دانشمندان بیشتری به بررسی تنوع جغرافیای زبان علاقه نشان داده و با تحقیقات خود به درک این موضوع کمک کنند که چرا انسان‌ها به زبان‌هایی تا این حد متنوع صحبت می‌کنند.

منابع: Science Alert و IFLScience

مترجم: یاسمین مشرف