کوچ تبهکاران به فضای مجازی

این عدد نشان می‌دهد برخلاف گذشته، جرایم از کالبد فضای حقیقی خارج شده و در جان فضای مجازی نشسته است. چندی پیش فرمانده ناجا، مهر تائید بر این موضوع زد و از افزایش 42 درصدی جرایم سایبری در یک سال اخیر خبر داد. قرار دادن این رقم در کنار آمار 46 میلیونی کاربر اینترنتی در کشور، این اخطار را برجسته می‌کند که عدم آموزش مستمر و بموقع در شکل استفاده از فضای مجازی و بی‌اعتنایی به هشدارها، چطور می‌تواند فضای مجازی را از یک ظرفیت بی‌بدیل و سودمند به زمینه‌ای برای فریب تبدیل کند.

به گفته کارشناسان، شایع‌ترین جرم در فضای مجازی، انتشار تصاویر مبتذل و هتک حیثیت و بیشترین جرم نیز کلاهبرداری است؛ 52 درصد برداشت غیرمجاز، 34 درصد هتک حیثیت و مزاحمت اینترنتی و 14 درصد دیگر نیز مربوط به سایر جرایم این حوزه است. البته بزه در فضای مجازی می‌تواند شکل‌های مختلف دیگری همچون زورگیری، ارتباط نامشروع، خیانت و حتی قتل به خود بگیرد. چندی پیش مردی پس از مشاهده آگهی فروش خودرو در اینترنت با فروشنده تماس گرفت، اما وقتی سر قرار حاضر شد، جز چند زورگیر خشن انتظارش را نمی‌کشیدند. پیش از این نیز قضات دادگاه کیفری استان تهران به پرونده خواننده‌ای رسیدگی کردند که طعمه‌اش از طریق فضای مجازی به سمت او کشیده شده بود.

رشدجرایم سایبری

دکتر ابراهیم اسلامی، قاضی دادگاه کیفری یک استان تهران با تاکید بر رشد جرایم سایبری به جام‌جم می‌گوید: نباید فراموش کنیم فضای مجازی یک پهنه گسترده است که می‌توان به موازات فضای حقیقی از آن استفاده مطلوب کرد. به دلیل نبود آگاهی درست، جرایم سایبری و همچنین کشفیات آن در سال‌های اخیر سیر صعودی داشته است.

وی بزه سایبری را استفاده از رایانه برای ارتکاب جرم تعریف می‌کند و ادامه می‌دهد: جرایم در فضای مجازی به سه شکل نمود پیدا می‌کند؛ نخست علیه خود دستگاه است، به این معنا که فرد برای سوءاستفاده مالی و اخلاقی به سیستم نفوذ می‌کند؛ مثلا یک حسابدار با هک کردن کامپیوتر شرکتش می‌تواند به حساب‌ها دسترسی پیدا کند تا حقوق خود را به شکل غیرقانونی و مخفیانه، افزایش دهد. مورد دوم، جرایم علیه داده‌هاست. سرقت‌های ادبی، نرم‌افزاری و جعل آثار هنری به نام خود در این دسته جای می‌گیرد. مورد بعدی نیز جعل رایانه‌ای در فضای سایبری است، یعنی کاربران از طریق اینترنت وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شوند و جرایم کلاهبرداری، هتک حیثیت و فریب را رقم می‌زنند.

علت انتخاب فضای مجازی برای ارتکاب جرم

اسلامی علت انتخاب فضای مجازی را برای ارتکاب جرم در دو ویژگی جست‌وجو می‌کند و می‌گوید: سهولت و سرعت ارتکاب جرم در فضای مجازی باعث انتخاب آن از سوی بزهکاران می‌شود، ضمن این‌که بیشتر مجرمان تصور می‌کنند هویتشان در این فضا مخفی می‌ماند، درحالی که شناسایی آنها بسادگی از سوی پلیس امکان‌پذیر است. از طرفی اطلاعات حقوقی کاربران نیز پایین است و آموزش لازم به آنها داده نشده، به نحوی که براحتی به افرادی که دیده نمی‌شوند، اطمینان می‌کنند.

وی تاکید می‌کند: مشکل ما در دستگیری متهمان و محاکمه و اجرای حکم است. مساله در ادله و مستندسازی است، به این معنا که چگونه باید اتهام را به فرد نسبت بدهیم. دستگیری مجرمان سایبری که از خارج کشور دست به جرم زده‌اند، بسختی امکان‌پذیر است.

جوانان، جامعه هدف

این قاضی دادگاه کیفری، هدف مجرمان مجازی را قشر جوان جامعه می‌داند و ادامه می‌دهد: در کشور ما حدود 46 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد که تعداد قابل توجهی از آنها، چیزی حدود 29 میلیون نفر جوان هستند. همین آمار نشان می‌دهد جوانان بیش از هر قشر دیگری در معرض جرایم سایبری هستند. سن آنها از 16 تا 44 سال است و قربانی شدنشان ربطی به شغل، مقام و حتی جنسیت ندارد. هر فردی که راهکارهای ایمنی در فضای مجازی را رعایت نکند، برحسب شخصیت و میزان آگاهی‌اش، ممکن است در دام بیفتد. این دام می‌تواند کلاهبرداری باشد یا انتشار تصاویر خصوصی یا حتی قتل.

شایع‌ترین جرایم کدامند ؟

وی از انتشار تصاویر مبتذل و مستهجن، هتک حیثیت و اشاعه اکاذیب به عنوان شایع‌ترین جرم در فضای مجازی کشور نام می‌برد و می‌گوید: هدف این قبیل جرایم که علیه اشخاص است، بازی با آبروی فرد و حتی ایراد صدمات جسمی است. کلاهبرداری در راس جرایم سایبری است و پرونده‌های فراوانی در این حوزه وجود دارد.

جرایم اخلاقی در فضای مجازی می‌تواند زمینه ارتکاب جرایم دیگر مانند ارتباط نامشروع، تجاوز به عنف، خیانت به همسر و حتی قتل را در پی داشته باشد. اسلامی با نام بردن از قتل و خودکشی اینترنتی می‌گوید: قتل و خودکشی اینترنتی یعنی فرد، اینترنت را به عنوان ابزاری برای کشتن یا کشته شدن انتخاب کند. در یکی از پرونده‌های کیفری، مردی متاهل برای ازدواج با دختر موردعلاقه‌اش نقشه قتل همسرش را کشید. همسر او به بیماری سرطان مبتلا بود و مدام در تلگرام فعالیت داشت. شوهرش با اطلاع از این موضوع، دختر موردعلاقه‌اش را عضو همان کانالی کرد که همسرش در آن عضو بود. سپس این دختر در نقشه‌ای از پیش طراحی شده با این زن دوست شد و خود را دکتر داروساز جا زد. او به دروغ ادعا کرد داروهایی می‌شناسد که اگر این زن بخورد، بیماری سرطانش درمان می‌شود. این زن هم فریب خورد و با مصرف همان داروها کشته شد. درواقع یک قتل از طریق عدم آگاهی مناسب از فضای مجازی و اطمینان نابجا به هویتی نامشخص رخ داد.

افزایش آگاهی، راه پیشگیری

این قاضی، راهکارهای خود را برای پیشگیری از وقوع جرم در فضای مجازی در افزایش آگاهی مردم و خانواده‌ها خلاصه می‌کند و می‌گوید: مردم باید بدانند از چه حقوقی در فضای مجازی برخوردارند. این وظیفه نظام آموزشی، نهادهای مدنی، رسانه‌ها و مدارس و دانشگاه‌هاست. اگر افراد بدانند قرار دادن تصاویر خصوصی در گروه‌های نامشخص چه مشکلاتی دارد، از این کار پرهیز می‌کنند یا اگر بدانند در صورت دیدن بزه، چگونه باید عمل کنند، از میزان آسیب‌دیدنشان کاسته می‌شود. خاصیت فضای مجازی ایجاد سادگی است، اما باید از این ویژگی در راستای مثبت استفاده کنیم. این فضا سودمندی‌های بسیاری دارد که فقط از طریق بالا رفتن سطح آگاهی و شناخت می‌توان به آن دست پیدا کرد.

هر 12 ثانیه، یک قربانی

معاون اجتماعی ناجا با بیان این‌که در سال‌های اخیر، جرم از حالت فیزیکی به سمت مجازی تغییر شکل پیدا کرده است، می‌گوید: گسترش فضای مجازی و شبکه‌های جدید نوظهوری که هر بار کاربران بسیاری را جذب خود کرده و بسرعت در بین خانواده‌ها رواج پیدا می‌کند، باعث شده تا علاوه بر سرگرمی‌های مختلف علمی، تاریخی و مفرح، جرم‌های جدیدی نیز تعریف شود و انواع و اقسام کلاهبرداری‌ها به شیوه‌های متنوع در این فضا رخ دهد.

سرگرد منتظرالمهدی در گفت‌وگو با جام‌جم ادامه می‌دهد: براساس آمار اینترپل در هر 12 ثانیه یک نفر در دنیا قربانی جرایم سایبری می‌شود. در کشورهای اروپایی نرخ کشفیات جرایم اینترنتی 40 درصد است، درحالی که بیش از 90 درصد جرایم حوزه سایبری در ایران کشف و با مجرمانشان برخورد می‌شود. براساس آمارها، 46 میلیون کاربر اینترنتی در کشور وجود دارد که 29 میلیون نفر از طیف جوانان هستند. همچنین در سه ماهه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته، افزایش 47 درصدی جرایم رایانه‌ای را شاهد بودیم که بیشترین جرایم در فضای مجازی در حوزه کلاهبرداری مالی با سهم 81 درصدی است و 60 درصد از جرایم در حوزه سایت و وب است.

لزوم توجه به عرف و اخلاق

منتظرالمهدی، پررنگ شدن عرف و اخلاق را در کاهش جرایم این حوزه موثر می‌داند و می‌گوید: هرچه توجه به عرف و اخلاق پررنگ‌تر شود، از حجم جرایم نیز کاسته خواهد شد. علما، روحانیون، استادان دانشگاهی و معلمان عزیز از این موضوع نباید غافل شوند و با هشدارهای بموقع، اذهان خانواده‌ها و بویژه نوجوانان و جوانان را آماده و شرایط موجود را به آنها گوشزد کنند، ضمن این‌که تغییر رویکرد جرم از فضاهای فیزیکی به فضاهای مجازی در سال‌های اخیر از سوی پلیس جدی‌تر گرفته شده و ناجا با مجهز شدن به دانش و فناوری‌های نوین، سعی در مهار و مقابله با جرایم اینترنتی دارد.

سخنگوی ناجا با تاکید بر استفاده از ظرفیت‌های مثبت فضای مجازی، تصریح می‌کند: همانقدر که این فضا می‌تواند آسیب‌زا باشد، به همان میزان می‌تواند دارای محاسن باشد و باید از ظرفیت‌های خود فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای هشداردهی بهره گرفت و خطرات و لطمات را در قالب‌های گوناگون عکس، خبر، تحلیل، متون ادبی و شعر گوشزد کرد.

با بررسی جرایم فضای مجازی، ناآگاهی قربانیان در استفاده از این فضا بیش از هر نکته دیگری دیده می‌شود و به نظر می‌رسد، کاربران شبکه‌های اجتماعی قبل از ورود به این شبکه‌ها باید سواد اجتماعی خود را افزایش دهند و با خطرات این فضا آشنا شوند.

دوری از تهدید با آموزش مستمر

سیدحسن موسوی‌چلک

جامعه‌شناس

واقعیت است که در دنیای امروز، نقش فضای مجازی در ارتباطات، مراودات، بازرگانی، اطلاع‌رسانی، ارائه خدمات و پیگیری امور در بخش‌های مختلف نه‌فقط یک ضرورت که اجتناب‌ناپذیر است. وقتی حیطه فعالیت و حضور افراد در این ظرفیت افزایش پیدا می‌کند، پیامدهایی هم ایجاد می‌شود. ازجمله این پیامدها، گرفتار شدن در حوزه آسیب‌های اجتماعی و جرایم است. این اتفاق هم دلایل متعددی دارد. بخشی از آن به بالا نبودن سواد فضای مجازی در کشور برمی‌گردد. به این معنا که تکنولوژی فضای مجازی در اختیار جامعه قرار گرفته، اما شیوه استفاده صحیح از آن به تناسب سهولت و گستره دسترسی پیش نرفته است، ضمن این‌که ما پیچیدگی‌های فضای مجازی را نمی‌شناسیم.

نکته بعدی در اعتماد به این فضا نهفته است. فضای مجازی کار را آسان می‌کند و از سرعت زیادی برخوردار است. شاید افراد جامعه ابتدا با تردید به آن نگاه می‌کردند، اما به مرور زمان و افزایش استفاده، به آن عادت و اعتماد کردند. این‌که افراد تصاویر خود را در فضای مجازی منتشر می‌کنند، نمونه‌ای از همین اعتماد است. البته بخشی از این اقدام به دلیل ندانستن پیامدهای منفی و بخشی دیگر به خاطر جذابیت فضای مجازی است. اکنون شاهد هستیم، برخی افراد برای دیده شدن و ابراز وجود، تصاویر خصوصی خود را در فضای مجازی منتشر می‌کنند. در این فضا می‌توان دروغ گفت، چراکه هویت پنهان است و افراد خیلی زود شناسایی نمی‌شوند. یک فرد می‌تواند مدت‌ها با تغییر صدا خودش را فرد دیگری جا بزند. درواقع آسیب‌های اجتماعی فضای مجازی خصوصا در حوزه اخلاقی، ساکن و پنهان است.

همه این موارد باعث می‌شود همزمان با افزایش استفاده از شبکه‌های مجازی، شاهد بالا رفتن جرایم و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن باشیم. نوجوانان، جوانان و زنان بیشتر تحت تاثیر آثار منفی قرار می‌گیرند. آمارها نشان می‌دهد، چندین میلیون ایرانی از تلگرام استفاده می‌کنند و ایران از این بابت جزو کشورهای اول دنیاست. این درحالی است که ما روی افزایش سواد اجتماعی کار نکرده‌ایم. مثلا تصور می‌کنیم اگر عکسمان را در فضای مجازی حذف کنیم، دیگر مساله‌ای پیش نمی‌آید، درحالی که حریم خصوصی در این فضا معنا ندارد و هیچ چیز از آن پاک نمی‌شود. این‌که شایع‌ترین جرم اینترنتی، انتشار تصاویر مبتذل و هتک حیثیت است، نشان می‌دهد که ما در استفاده از آن موارد اصولی را رعایت نمی‌کنیم. اطلاعات پایین نسبت به فضای مجازی باعث شده افراد آن را ساده بگیرند، به نحوی که بیشتر فریب‌خورده‌ها در پاسخ این‌که چطور در دام افتادید، می‌گویند: گول خوردیم.

آموزش درست، بموقع، مستمر و متناسب با شرایط جامعه مهم‌ترین محور برای جلوگیری از این روند است. کودکان و نوجوانان و همه کسانی که با آنها سر و کار دارند، یعنی والدین و مربیان آموزشی نیز باید در اولویت این آموزش قرار بگیرند. ما نمی‌توانیم از فضای مجازی چشم‌پوشی کنیم. این موضوع در دنیای امروز امکان‌پذیر نیست و بسیاری از فعالیت‌ها از طریق اینترنت تسهیل می‌شود و افراد از آن سود می‌برند. بنابراین باید با شناخت درست از فرصت‌ها بهره ببریم و از تهدیدها در امان باشیم.

یزدان مرادی