از ناری خانه تا تاریخانه

پیش از این در تاریخ یکشنبه؛ 18 شهریور جاری و در شماره 5197 روزنامه، از مسجد شیخ لطف‌ا... اصفهان و آن همه شکوه و خلاقیت گفتیم، حال برای آن‌که بدانیم معماران و هنرمندان ما چه خط سیری را در تکمیل هنر خود طی کرده‌اند، سراغ یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران می‌رویم، نمادی روحانی از تلفیق معماری دوره ساسانی و اسلامی: مسجد تاریخانه دامغان. یادتان نرود این بار اگر برای یک ایرانگردی فراموش نشدنی راه شرق شدید و یا برای رسیدن به خراسان مسیر دامغان را انتخاب کردید، در خیابان ایستگاه راه آهن این شهر توقف کنید تا این مسجد، یعنی یکی از زیباترین و قدیمی ترین بناهای خشتی جهان و نماد شهر دامغان را از نزدیک ببینید.

به شهر صد دروازه خوش آمدید

در باریکه‌ای میان دامنه‌های جنوبی البرز و نوار شمالی کویر مرکزی، شهری با قدمت نزدیک به 7000 سال قرار دارد. شهری که فردوسی از آن با نام دِه مُغان یاد می‌کند و یونانیان به‌واسطه بزرگی و عظمتش آن را هکاتم پیلس یا شهر صد دروازه نامیده و روزگاری دراز مرکز ایالت بزرگ قومس بوده است. شهری باستانی که از روزگار دور مسکن اقوام بومی فلات ایران بوده و پس از ورود آریایی‌ها در دوران مادها و هخامنشیان از جمله شهرهای آباد و مهم ساتراپی پرثوآ و جایگاه اصلی قوم پارت به شمار می‌رفته است. این شهر در دوران اقتدار اشکانیان به عنوان یکی از پایتخت‌های سلاطین این سلسله دارای اهمیت بوده و پس از آن در دوره ساسانیان نیز به عنوان جزیی از ایالت طبرستان تحت حکومت خاندان جِسنفشاه اداره می‌شده و در دوره اسلامی جایگاهی ویژه در میان شهرهای شرقی ایران یافت. قرار گرفتن این شهر بر مسیر اصلی مهاجرت اقوام آریایی که بعدها تبدیل به بزرگراه حیاتی جاده ابریشم شد، موجبات رونق شهر را فراهم آورد و دلیلی شد بر زنده ماندن و پایداری دامغان در پی هزاره‌ها. دور از ذهن نیست که شهری با چنین قدمت، مجموعه‌ای باشد از آثار تاریخی دوره‌های گوناگون، اما در میان تمامی آثار باقی مانده در شهر، یک اثر حال و هوای خاصی دارد و آن مسجدی است معروف به تاریخانه با قدمتی بسیار کهن.

از آتش تا خدا

نام این مسجد شاید برای ما و در مقایسه با سایر مساجد، غریب و ناآشنا باشد. باید به‌خاطر داشت که نام این مسجد حکایت از تاریخ ساخت اولیه آن دارد. براساس بررسی‌های باستانشناسی، مسجد تاریخانه در حدود قرن اول یا دوم هجری بر بنای آتشکده‌ای ساسانی بنا شده است. از این لحاظ باید آن را یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران دانست. بنابر نظر برخی از محققان، در ابتدا این آتشکده به نام «نار خانه» یا «ناری خانه» که معنای همان خانه و مکان آتش را می‌دهد، نامیده می‌شده و سپس با تبدیل آن به مسجد، ناری خانه به تاری خانه تبدیل شده است. این در حالی است که می‌توان «تاری» را همان واژه به معنای «خدا» در زبان ترکان و ترکمنان دانست که از دوره سلجوقیان و پس از شکل گرفتن معماری اصیل اولین مساجد به این نام یعنی «خانه خدا» نامیده شده است.

باشکوه حتی بدون گنبد و کاشیکاری

اشاره کردیم که به احتمال بسیار بنای اولیه مسجد برپایه یک آتشکده ساسانی شکل گرفته است. در دوره بنی‌امیه اولین بازسازی‌ها در بنا انجام می‌شود و با حفظ معماری دوره ساسانی، بنای تاریخانه تبدیل به مسجد می‌شود. مسجد مذکور در اصل بنایی است تقریبا مربع که از چهار طرف دارای شبستان‌های طاق دار است. آنچه در طراحی اولیه این مسجد و نقشه‌های دیگر مساجد اولیه دیده می‌شود، وجود تعداد زیادتر رواق‌ها در شبستان اصلی و کشیدگی حیاط در جهت قبله است. از آنجا که معماری بنا نزدیکی بسیار به دوره ساسانی دارد باید گفت که نقشه اصلی مسجد بدون از میان رفتن طرح اصلی آن، اما براساس نقشه متداول در اواسـط دوره بنی‌امیه کشیده شده است. به این ترتیب می‌توان بازسازی اولیه را در دوره بنی امیه و زمان اصلی ساخت و بازسازی دوباره آن را در بازه زمانی میان جلوس «سفاح» اولین خلیفه عباسی در ۱۳۲ هجری قمری و سلطنت هارون‌الرشید یعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری دانست. به نظر می‌آید ابتدای دوره عباسیان تا دوران حکومت سلجوقیان بازسازی و تغییر شکلی در مسجد انجام نشده است. در زمان سلجوقیان برخی اضافات و نوسازی انجام و طاق میانی در فاصله شبستان‌ها ایجاد و مناره‌ای جدید به جای مناره قدیمی که فرو ریخته بود ساخته می‌شود. پس از آن در قرن سیزدهم به جای برخی از طاق‌های قوس دار گذشته، که به نوعی یادآور بناهای ساسانی بود و در آن زمان فرو ریخته بودند، طاق‌های نوک تیز جناغی ساخته می‌شود. با همه نوسازی‌ها و تغییرات انجام شده در مسجد، بی تردید بازدیدکنندگان در هنگام دیدار از این بنای منحصربفرد بسیار متعجب خواهند شد، زیرا مسجد خشت و آجر تاریخانه، بدون گنبد و آیینه کاری و کاشیکاری از چنان عظمت و شکوهی برخوردار است که در کمتر بنایی از این دست می‌توان دید.

چهل ستونی مقاوم در برابر زلزله

از جمله ویژگی‌های بسیار دیدنی مسجد وجود تعداد زیادی ستون در داخل رواق‌ها و شبستان‌هاست که باعث شده تا این مسجد در برخی از کتب به نام «چهل ستون» نیز نامیده شود. مسجد تاریخانه دارای 26ستون مدور است که 18 عدد از آنها در یک سو و پنج ستون دیگر در سمت دیگر و سه ستون در بخش میانی قرار دارد. توجه داشته باشید که اطلاق نام چهل ستون در اینجا مبتنی بر تعداد واقعی ستون‌ها نیست. نکته جالب این است که این ستون‌ها از نظر ویژگی‌های معماری شباهت بسیار به ستون‌های بناهای ساسانی دارند. صحن مرکزی مسجد نیز مربع شکل است که پیرامون آن با رواق‌هایی احاطه شده که جمعا 22 دهانه طاق‌مانند 22 ورودی به این حیاط باز می‌شوند. با وجود آنکه سبک ساختمان و معماری آن همانطور که اشاره کردیم بسیار ایرانی و نزدیک به معماری دوره ساسانی است، اما مطالعه بر روی ستون‌های داخلی شبستان نشان می‌دهد که در ساخت آنها از روش پارتی‌ها بهره برده شده است. همانطور که گفته شد، در سمت غرب مسجد و در میان رواق‌های شش گانه، بعدها یک دهانه یا طاق یا ایوان زده می‌شود که گذشته از اتصال طاق‌های طرفین به یکدیگر، حکم محراب و محل قرار گرفتن منبر را نیز ایفا می‌کند. َشایان ذکر است که این سازه خشتی در لحاظ معماری به گونه‌ای ساخته شده که با توجه به زلزله خیز بودن شهر دامغان، در برابر زلزله‌های بزرگ منطقه در طول تاریخ به خوبی ایستادگی کرده است. ویژگی مهمی که باید مد نظر معماران و مهندسان امروز قرار گیرد.

پلکانی رو به آسمان

نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامع نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آنها مناره ساخته شده است.

مناره اولیه این مسجد نیز به صورت خشتی و در بخش غربی مسجد براساس یک طرح چهارضلعی یا شش‌ضلعی، همانند سایر مساجد اولیه بنا شده بود. این مناره که ظاهرا بر اثر زلزله در سال 241 یا 242 هجری ویران شده است، دارای مقطعی چهار‌گوش به مساحت 6/5 متر مربع بوده. سال‌ها پس از نابودی این مناره، در قرن پنجم هجری و در دوره سلجوقیان به جای مناره قدیم، مناره‌ای دیگر از آجر و به شکل مدور بنا می‌شود. این مناره در سمت شمالی مسجد و دارای 26 متر ارتفاع و 68 پله داخلی است. محیط مناره در بخش پایینی، حدود 13 متر است که به‌تدریج و با ارتفاع گرفتن مناره از زمین از محیط آن کاسته می‌شده، در بالا این محیط به 8/6 متر می‌رسد. از ویژگی‌های این مناره آن است که خلاف اغلب مناره‌ها دارای سکو و پایه ابتدایی نیست و مستقیما از روی زمین به‌صورت مدور ساخته شده است. مناره دارای آجر کاری با نقوش اسلامی است و در ارتفاع 5/10 متری آن کتیبه‌ای به خط کوفی از آجر وجود دارد به ارتفاع 30/1 متر. مناره مسجد تاریخانه که خود از دیدنی‌های مهم دامغان است، خلاف سایر مناره‌ها و از جمله مناره مسجد جامع دامغان، دارای سر انتهایی نیست. همین امر باعث شده تا برخی محققین ارتفاع مناره را بیشتر از این بدانند و معتقد باشند که بخش بالایی آن شاید بر اثر زلزله در گذشته فرو ریخته باشد.

نازیلا ناظمی