حیاطِ حیات‌بخش «آقابزرگ»

اما این تنها یک خیال شکل‌گرفته در ذهن ماست که به‌محض ورود به این شهر در هم می‌شکند و آنچه با آن مواجه می‌شوید، تکه‌فیروزه‌ای است نایاب در دل کویر. دلگشاترین باغ جهان و زیباترین خانه‌ها و عمارات در کنار قنوات پرآب و آن نقش جاودان ترنج بر قالی، پای‌بندتان می‌کند به ماندن و دانستن و همین شد که سفر دو روزه ما هم به کاشان، یک هفته‌ای شد.

از سیلک تا فین و خانه رئیسیان و عامری‌ها و بالاخانه‌چی و بالاخره بازار و مناره زین‌الدین تا دیگر آثار تاریخی شهر که هرکدام حال و هوایی داشتند خاص خود و متفاوت با دیگری. همه در اوج هنر و شکوه معماری و گویای تاریخ زمان خود. اما به عقیده من، ابنیه‌ای که بیش از همه آثار موجود در شهرها ما را به درک زیبایی و نهایت هنر هنرمندان و مهندسان آن دیار نائل می‌کنند، مساجد قدیمی‌ای هستند که یادگار تاریخ پس از اسلام در ایرانند.

در این مساجد که مسجد آقابزرگ کاشان از جمله زیباترین آنهاست، می‌توان چکیده و عصاره هنر و خلاقیت صنعتگران و هنرمندان رشته‌های گوناگون را یکجا و با جلوه بسیار دید؛ مسجدی آرامیده در خیابان فاضل نراقی کاشان که درهایش برای خوشامدگویی به شما همیشه باز است.

آقا بزرگ کجاست؟

برای اولین بازدیدمان از مساجد کاشان، راهی مسجد آقابزرگ شدیم. دلایل انتخاب این مسجد برای آغاز گشت در مساجد کاشان، بسیار و شاید مهمترین آن نام مسجد بود. ملا مهدی نراقی معروف به آقا بزرگ، عالم و فقیه و دانشمند دوره قاجار، عالمی را که نامش بر مسجد گذارده شده بود بسیار قبل‌تر و طی مطالعه تاریخ قاجار می‌شناختم و می‌دانستم که بزرگان و مردم عادی تا چه اندازه مقام والای او را ستوده‌اند. مسجد البته نه ساخته او، بلکه ساخته مرد نیکوکار و متدینی است به نام حاج محمد تقی خانبان. حاج محمد سال 1260 به پاس احترام به این دانشمند بلند مرتبه که داماد او هم بود، این مسجد را با سرمایه شخصی ساخت. هدف حاج محمد این بود که مسجد محلی باشد برای برگزاری نماز جماعت و درس و بحث آقا بزرگ. صحت زمان ساخت مسجد را کتیبه‌های موجود در بخش‌های مختلف تایید می‌کنند. کتیبه وقفنامه با تاریخ ۱۲۶۰ و کتیبه‌های مورخ ۱۲۶۳ در صفه شبستان، مورخ ۱۲۶۴ در داخل شبستان و زیر گنبد و کتیبه مورخ ۱۲۶۸قمری در سردرِ ورودی مسجد. بنابراین ساخت بنا اواخر حکومت محمدشاه قاجار آغاز و در نخستین سال‌های حکومت ناصرالدین‌شاه یعنی هشت سال بعد به پایان رسیده است. حال وارد مسجد شویم.

ورود از در گل‌میخ‌ها

برای ورود به مسجد باید از مدخل اصلی عبور کرد؛ اما این در با درِ سایر مساجد کاشان و شاید همه ایران متفاوت است. درِ اصلی مسجد، یک جفت درِ بسیار نفیس چوبی با تزئینات گره چینی و گل‌میخ است. در این در به تعداد آیات قرآن یعنی 6666 گل میخ در دو ‌نگه در به کار رفته است. در سردر ورودی، کتیبه‌ای سنگی حاوی فرمان محمدشاه در معافیت مشاغل قصابی و دباغی از مالیات وجود دارد. تمام کتیبه‌های مسجد توسط استادان برجسته خوشنویس کاشان از جمله محمدابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمدحسین (جد خاندان ادیب) و بسمله‌های طغری توسط سید صادق کاشانی نوشته شده است.

2 صحن بالا و پایین

با عبور از سردر زیبای مسجد که با نقاشی و مقرنس‌های معلق گچی تزئین شده است، دیوارهای جلوخان که تماما با کاشی‌های خشتی رنگی پوشانده شده، خودنمایی می‌کنند. در واقع تزئینات تمامی بخش‌های مسجد در نهایت سادگی و زیبایی، شامل گچبری، نقاشی، کنده‌کاری روی چوب، گره چینی و کاشیکاری است. با ورود به محوطه مسجد، دو صحن یا حیاط بالایی و پایینی نمودار می‌شوند. درست مقابل درِ ورودی و پس از هشتی، محوطه‌ای باز به‌صورت مهتابی وجود دارد که در واقع پشت‌بام شبستان چهل‌ستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی به انبار، اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز دو پلکان، آن را به شبستان قدیمی تحتانی و محل وضوخانه و حیاط ارتباط می‌دهد. حیاط دوطبقه مسجد یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های مسجد است. بخش بالا یا فوقانی که گنبد و گلدسته‌ها نیز در آنجا قرار دارند، مربوط به مسجد و بخش پایینی یا تحتانی که به نام گودال باغچه نامیده می‌شود، به مدرسه و حجره‌های اسکان طلاب اختصاص دارد. بخش بالا یا صحن فوقانی، ایوان مانندی است که با دو دیوار مرکب از طاق‌نما محصور شده و از شمال به بام شبستان چهل‌ستون می‌پیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه دارد. گودال بسیار دیدنی باغچه در قسمت شرق و غرب دارای ده حجره و در جنوب دو حجره و یک مدرس و چند اطاق و انبار دارد.

حیاط مرکزی و حوضش

حیاط مسجد آن‌قدر زیبا و دلباز است که می‌شود ساعت‌ها در آن نشست به تماشا. حیاط مربع شکل و آجری است. در مرکز حیاط حوضی به شکل کثیرالاضلاع و چهار باغچه وجود دارد. حجره‌های طلاب از طریق راهروهایی به حیاط راه دارند و هر کدام از آنها با شبکه‌های آجری پوشش داده شده‌اند.

گلدسته‌ها

روی پایه‌های طرفین ایوان، دو گلدسته کاشیکاری شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن برای گفتن اذان به زیبایی مجموعه نیز می‌افزاید.در میانه این گلدسته، کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی تکرار شده و بالاتر از آن دو‌ردیف کاشیکاری معقلی و سپس مأذنه نهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ که حول محور ستونی در مرکز و داخل گلدسته دور می‌زند، پشت‌بام مسجد را به انتهای گلدسته‌ها مرتبط می‌سازد.

بزرگ‌ترین گنبد آجری قاجاری

تمام بنای مسجد و البته گنبد آن از آجر ساخته شده است. گنبدخانه آن براساس شرایط اقلیمی کاشان و روی پایه ضلعی عظیم بنا شده است. طرح گنبد در زمان ساخت به گونه‌ای بوده است که در گرمای شدید تابستان، هوای خنک در پیرامون آن جریان داشته باشد.

گرداگرد این گنبدخانه رواق‌هایی به هم پیوسته با پوشش طاق و تویزه ایجاد شده است. سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانه دارای پوششی شامل یک تویزه در جلو و نیم‌گنبدی است که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن با رسمی‌بندی آجر و کاشی به صورت مَعْقَلی حصیری ساخته شده. زیر این قسمت کتیبه‌ای حاوی سوره فتح به خط ثلث برجسته از گچ، گرداگرد داخل گنبدخانه را می‌پوشاند که در پایان آن تاریخ ۱۲۶۴قمری خوانده می‌شود. متاسفانه هنگام ساخت شبستان غربی، در زمان فرزند آقابزرگ، طرح اصلی بنای گنبدخانه تغییر کرده و فضای باز زیر آن از یک سو بسته شده است.

شبستان‌های 40 ستونی

با توجه به آثار به‌دست آمده به نظر می‌آید کل بنا روی بقایای بنایی قدیمی‌تر که از زلزله سال 1192 قمری باقی مانده، ساخته شده است؛ بویژه شبستان چهل ستونی شمالی به احتمال بسیار پیش از ساخت گنبدخانه و بر‌بقایای بنایی که خانقاه یا مقبره و مدرسه خواجه تاج‌الدین مربوط به قرن نهم هجری است، بنا شده است. مسجد آقابزرگ دارای دو شبستان چهلستونی است؛ یکی در جبهه غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای ۲۰ ستون آزاد و ۳۰ چشمه طاق آجری است که در قسمت شمالی آن راهرو ارتباطی و پلکان پشت‌بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد و دیگری شبستانِ زمستانی که در جبهه شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است. این شبستان دارای ستون‌هایی از آجر و خشت با گوشه‌سازی و رسمی‌بندی است. در وسط هر چشمه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که از آنها نور طبیعی ملایمی به درون شبستان می‌تابد.

تغییر چهره

بنای مسجد آقابزرگ از زمان ساخت تاکنون دچار تغییرات بسیار شده است. شاید معماران و سازندگان اولیه آن هرگز در فکر چنین تغییراتی نبودند. از جمله این تغییرات، دگرگونی اتاق‌های گوشواره بالاخانه و اتاق‌های بالای سردر ورودی بوده است. همچنین در و پنجره‌های بالارونده یا ارسی‌های اولیه حذف و درگاه‌های نیم‌دایره که سوغات سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ بود، جایگزین آنها شدند. در فاصله میان گنبدخانه و شبستان غربی نیز سه در مشبک چوبی وجود داشته که چون بر اثر آسیب موریانه از میان رفته بودند، آنها را با درهای فلزی که هیج تناسبی با کل بنا نداشتند تعویض کرده بودند. اما خوشبختانه در سال‌های اخیر، سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی، بار دیگر درهای فلزی را حذف و درهای چوبی و ارسی جدیدی در محل قدیم کار گذاشته است.

محراب گچی

در شبستان شمالی، محرابی گچی در وسط دیوار وجود دارد که به‌وسیله یک رشته پلکان به هشتی ورودی مسجد راه می‌یابد و به‌وسیله دو ورودی دیگر به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه ارتباط پیدا می‌کند.

همچنین در جانب شمال غربی این شبستان شمالی یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطی یاده شده، به هشتی ورودی اصلی مسجد متصل می‌شود.

آقا بزرگ کیست؟

ملا مهدی نراقی از علما و فلاسفه معروف و معتبر دوره قاجار و معروف به آقابزرگ است. هرچند تمام اعضای خاندان نراقی اهل علم و دین بودند، اما می‌توان گفت ملا مهدی در علوم دینی، تفسیر، ادبیات، ریاضی و نجوم از رتبه بسیار والایی برخوردار است. او که به نام محقق نراقی نیز خوانده می‌شود از جمله مهادی اربعه بود. یعنی چهار عالم شیعی و مرجع تقلید که نام اصلی آنان، مهدی بوده است. از جمله تالیفات این عالم والامقام باید به: لوامع، جامع‌السعادات در علم اخلاق، مشکلات‌العلوم و محرق - القلوب اشاره کرد.

نازیلا ناظمی