ادبیات جنگ و دفاع مقدس؛ سبکی پر پتانسیل در ادبیات ایران

به گزارش جام جم آنلاین به نقل ایمنا ، عرصه زندگی انسان هیچ گاه از مبارزه، کشمکش و جنگ خالی نبوده است. این مبارزه که در اصل برای بقای حیات است، از بدو تولد و با نخستین گریه آغاز می‌شود و سپس در سالیان بعد برای احقاق و اثبات حقانیت ادامه می‌یابد. علاوه بر این در طول تاریخ تغییرات عظیم اجتماعی همواره عامل حرکت، تحول و زایش فرهنگ، زبان، سنت و باورها بوده است. جنگ از جمله این تحولات است. این پدیده هر قدر هم که کوتاه باشد، دارای ابعاد و پیامدهای بزرگی است. بخش مهمی از ادبیات را آثار ادبی به ویژه داستان‌هایی که جنگ را شرح می‌دهند، در بر گرفته است. منظور از ادبیات جنگ، آثاری است که در باره جنگ پدید می‌آیند. با این تعریف حوادث تروریستی، درگیری‌های قومی و جدایی‌طلبانه و نهضت‌های مبارزه‌طلبانه نیز در این جرگه قرار می‌گیرند. هر جنگی یک مهاجم و یک مدافع دارد که زاویه دید هرکدام متفاوت است. مدافع از پایداری، مقاومت و جنگی که بر آنها تحمیل شده است می‌گوید و مهاجم از علل تهاجم، پیشرفت، پیروزی اتفاقات جنگ می‌نویسد.

باوجود پیامدهای تلخ جنگ، نویسندگان بی شماری هستند که پس از آن قلم به دست گرفته و آثاری ماندگار خلق کرده‌اند. برخی از آنها با مشاهده عینی و حضور فیزیکی در جنگ، فرصت یافته‌اند تا جزئیات و شرایط آن را دقیق‌تر شناخته و در رویکردی فرهنگی آثاری را در باره آن بنویسند. مهم‌ترین تأثیر چنین مشاهده‌ای درک روح و وضعیت حاکم بر جنگ است.

با اینکه "هومر" شاعر بزرگ یونانی اخبار جنگ را در اثر خود " ایلیاد" شرح داد، "لئون تولستوی" در داستان "جنگ و صلح" اخبار خیالی جنگ را نوشت، "ویکتور هوگو" در کتاب "تیره بختان" بخوبی جنگ والرنو را توصیف کرد و فردوسی نیز شاهکاری به نام " شاهنامه" را در این حوزه به یادگار گذاشت، اما ادبیات جهان از اخبار جنگ‌های کنونی نیز خالی نماند.

جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران یکی از بزرگ‌ترین جنگ‌های قرن حاضر است که نمود آن را در ادبیات معاصر به خوبی می‌توان دید. در واقع با آغاز این جنگ در سال ۵۹، پرداختن به آن راه‌های نوینی را پیش پای نویسندگان ایرانی قرار داد. می‌توان گفت جنگ تحمیلی به ایجاد نوعی از ادبیات که با نام‌های "ادبیات جنگ"، "ادبیات دفاع مقدس" و " ادبیات مقاومت" شناخته می‌شود، انجامید. ادبیات شکل گرفته پس از این جنگ را می‌توان در ۴ دسته " ادبیات پژوهشی- تحلیلی"، "ادبیات اسنادی"، "ادبیات داستانی" و "ادبیات نقلی" قرار داد.

ادبیات پژوهشی-تحلیلی: این نوع از ادبیات به دنبال پاسخ به چیستی و چرایی حوادث واقع شده در دفاع مقدس است. در واقع اساس ادبیات پژوهشی- تحلیلی که در مراکز دانشگاهی به عنوان آثار علمی شناخته می‌شوند، اراده فرضیه و اثبات آن بر اساس داده‌های نظری و عینی موجود است.

ادبیات اسنادی: آثار این ادبیات بر اساس اسناد و مدارک تنظیم می‌شوند. در واقع آنچه در این سبک حرف اول را می‌زند "سند" است. در نتیجه دست نویسنده در آن باز نیست بلکه او صرفاً می‌تواند بر اساس اسناد و مدارکی که موجود است؛ مسأله‌ای جدید را روشن کند و ذهنیت عمومی را نسبت به موضوعی تصحیح کرده یا بر آن صحه بگذارد.

ادبیات داستانی: این ادبیات را بر اساس زمان شکل‌گیری می‌توان نسبت به سه نوع دیگر مقدم دانست. ادبیات داستانی جنگ می‌تواند یکی از مشخص‌ترین وجوه ثبت تاریخ باشد. علاوه بر این نقش مهمی در شکل‌گیری ذهنیت نسل جوان در خصوص جنگ تحمیلی دارد، چراکه جوانان خواندن داستان را به سایر انواع این نوع ادبیات ترجیح می‌دهند. در این ادبیات نویسنده آزادی عمل بیشتری دارد و می‌تواند فارغ از اسناد، منابع و نظریه‌ها و با استفاده از هنر داستان پردازی و خلاقیت خود آثار منحصر به فردی را تولید کند.

ادبیات نقلی: همانطور که از نام این ادبیات پیداست، به نقل حوادث و وقایع در قالب‌های مختلفی چون گزارش نویسی، روزشمار، شخصیت شناسی و ادبیات خاطره‌ای می‌پردازد.

ویرانی، شهادت، جانبازی، دوری‌ها، فداکاری‌ها، از خود گذشتگی‌ها و غیره مواردی هستند که هر یک به تنهایی می‌تواند سوژه بسیاری از آثار ادبی مربوط به جنگ قرار بگیرد. البته قابل ذکر است که این نوع از ادبیات نیز به نوبه خود با مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کند که در گیر کلیشه شدن مهم‌ترین آنها است. در این خصوص توجه به دو نکته ضروری است؛ ابتدا اینکه پرداختن به سوژه جنگ باید مبتنی بر فرهنگ و روح حاکم بر آن باشد و دیگری اینکه به جای کلیشه سازی و بیان صحنه‌ها و فضاهایی که در اکثر کتاب‌های این ژانر وجود دارد، باید دست به نوآوری زده شود و عناصر تکرار شده کم‌تر مطرح شوند.

توجه به این نکته ضروری است که باوجود اینکه ادبیات جنگ ایران در این سال‌ها رشد بسیاری کرده اما ذره‌ای از ظرفیت‌های آن کم نشده است و می‌توان تا سال‌ها در خصوص آن نوشت، دست به خلاقیت زد و انواع جدید تری را کشف کرد. اما این امر مستلزم آسیب شناسی این نوع ادبیات و توجه مضاعف به آن است.

در ادامه به برخی از آثار ادبی دفاع مقدس اشاره خواهد شد:

- «در کمین گل سرخ» "روایتی از زندگی شهید علی صیاد شیرازی – اثر: محسن مؤمنی_ نشر: سوره مهر

- «فرزندان ایرانیم» "اثر: داوود امیریان_ نشر: سوره مهر

- «مهاجر کوچک» " اثر: محمدرضا سرشار– نشر: سوره مهر

- «مجموعه کتاب آسمان مال من است» اثر: مهدی قزلی – نشر: کتاب یوسف

- «هرکسی کار خودش» اثر: رحیم مخدومی – نشر: سوره مهر.

- «حرمان هور» اثر: شهید احمدرضا احدی – به اهتمام علیرضا کمری– نشر: سوره مهر

- «یکشنبه آخر» اثر: معصومه رامهرمزی– نشر: سوره مهر

- «کردستان» اثر: مصطفی چمران – نشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

- «مجموعه بینش و نیایش» اثر: مصطفی چمران – نشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

- «اردوگاه عنبر» تدوین: سرهنگ علیرضا پور بزرگ وافی – نشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی تهران

- «حماسه یاسین» اثر: سید محمد انجوی نژاد – نشر: سوره مهر

- «چزابه» "خاطرات سردار فتح الله جعفری – نشر: سوره مهر

- «فرار از موصل» مصاحبه و تدوین: حسین نیری – نشر: سوره مهر

- «کنار رود خین» یادداشت‌های روزانه یک مادر اثر: اشرف‌السادات مساوات (سیستانی) – نشر: سوره مهر

- «یک دریا ستاره» خاطرات زهرا تعجب همسر استوار یکم شهید مسعود خلعتی – مصاحبه و تدوین: سیدقاسم یا حسینی – نشر: سوره مهر

- «اینک شوکران» زندگی نامه شهید منوچهر مرق به روایت همسر او اثر: مریم برادران – نشر: روایت فتح

- «پا به پای باران» اثر: مرتضی سرهنگی، هدایت الله بهبودی – نشر: سوره مهر

- «نسیم تقدیر» اثر: سعید عاکف – ناشران: مؤسسه فرهنگی هنری شهید آوینی و جنات فکه

- «نبرد در الوک» اثر: محمود جوان بخت – نشر: سوره مهر

- «مجموعه کتاب‌های نیمه پنهان ماه» _ نشر: روایت فتح

- «تمنای شهادت» گردآورنده: مراد احمدی – نشر: نشر مجنون

- «دفتر آبی» اثر: مرحوم ابوالفضل سپهر – نشر: فرهنگسرای پایداری

- «پوتین های مریم» اثر: فریبا طالش پور – نشر: سوره مهر

- «دوره درهای بسته ۲» اثر: مریم برادران – ناشر: روایت فتح

- «خاک های نرم کوشک» اثر: سعید عاکف – نشر: کاتبان

- «دسته یک» اثر: اصغر کاظمی – نشر: سوره مهر

- «مجموعه کتاب‌های آسمان» _نشر: روایت فتح

- «رفاقت به سبک تانک» اثر: داوود امیریان – نشر: سوره مهر

- «جنگ دوست داشتنی» اثر: سعید تاجیک – نشر: سوره مهر

- «تپه لاله‌های سرخ» اثر: حجت ایروانی، شهید سید محمدرضا فیض، غلامرضا نباتی – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات

- «دکل ابوذر» اثر: سردار فتح الله جعفری – نشر: سوره مهر

- «قصه فرماندهان» اثر جمعی از نویسندگان – ناشران: سوره مهر و شاهد

- «عبور از آخرین خاکریز» ترجمه: محمدحسین زوار کعبه – نشر: سوره مهر

- «جنگ خیابانی» اثر: سید نظام مولا هویزه – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «جدال در زیویه» اثر: شهید شکوری، عباس پاسیار، ولی صابر، حمید حسنی – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «فرهنگ جبهه» اثر: سید مهدی فهیمی – نشر: نشر پایداری

- «یاد یاران» اثر: حمید داوود آبادی – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «هنگ سوم» اثر: دکتر مجتبی الحسینی – مترجم: محمدحسین زوار کعبه – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «گزارش یک بازجویی» اثر: مرتضی بشیری – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت

- «جشن حنابندان» اثر: محمدحسین قدمی – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «خط فکه» اثر: سید حسن شکری – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «منظومه انصار» اثر: فتح الله نادی – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «مدال و مرخصی» اثر: هدایت الله بهبودی – نشر: سوره مهر

- «زنده باد کمیل» اثر: محسن مطلق – نشر: سوره مهر

- «پیشانی شیشه ای» اثر: محمد طیب – نشر: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی

- «فرمانده من» اثر: رحیم مخدومی، احمد کاوری و … – نشر: سوره مهر

- «جنگ پابرهنه» اثر: رحیم مخدومی – نشر: سوره مهر

- «نونی صفر» اثر: سیدحسن شکری– نشر: سوره مهر