شور زندگی در محله سرشور

 درست کمی مانده به باب‌الجواد حرم مطهر رضوی و روبه‌روی بازار کهن فرش مشهد، در برابر کوچک‌ترین قطعه باقیمانده از بازار کهن و تیموری مشهد که همگان آن را با نام بازار سر شور می‌شناسند، سازه‌ای با نمای آجری قد برافراشته‌است؛ سازه‌ای نو که با پایین آمدن داربست‌های فلزی رخ نموده و عیان شده تا بازار سر شوری که در طول عمر خود هیچ‌گاه سر نداشته، اکنون سر و سردر داشته‌باشد البته این تنها تغییر عمده در این کوچک‌ترین قطعه باقیمانده از بازارهای تاریخی مشهد نیست زیرا وقتی پا به پشت این سر در می‌گذارید با بازار سر شوری متفاوتی نسبت به ماه‌های آغازین سال ۱۳۹۸ که هنوز این پروژه شهری آغاز نشده‌بود، روبه‌رو می‌شوید.

بازار سرشوری که اگر نو بودن مصالحش را کنار بگذاریم، حال و هوای بازارهای قاجاری تبریز و قزوین و تهران را دارد و ما را به حال و هوای حدود ۱۰۰سال قبل بر می‌گرداند.

اگرچه سابقه وجود راسته بازار در مشهد به‌دوران تیموری باز می‌گردد اما از این بازار کهن اکنون فقط سه بخش بیشتر باقی نمانده‌است.

بازارچه حاج آقاجان (شهید آستانه‌پرست) در خیابان طبرسی و دو بارزار فرش و سرشور، تنها بقایای بازار کهن مشهد هستند که البته هر کدام از آنان هم در طول زمان تغییرات بسیار به خود دیده‌اند اما هیچ‌گاه از تک و تا و شور و حال نیفتاده‌اند. البته دو بازار فرش و سرشور هم تا سال‌های دهه۳۰ در اصل یک بازار بودند و هردو سرشور خوانده می‌شدند، اما ایجاد خیابان خسروی نو آنان را از هم جدا کرد و می‌توان گفت با توجه به حجم بازار سرشور کنونی، این بخش از بازار را از آغوش مادر خود درآورد.

درست به همین دلیل بود که این بازار هیچ‌گاه ابتدا و انتهای درستی نداشت و هیچ نمادی به عنوان آغازگر (سردر) یا پایان بخش آن در برابر دیدگاه بازدیدکنندگان نبود. اکنون با اجرای طرح بازسازی بازار سرشور ( که قرار است مشابه آن در سوی دیگر خیابان اندرزگو یعنی ابتدای بازار فرش مشهد هم اجرا شود)، بار دیگر و پس از گذشت بیش از نیم قرن بی‌سر و سامانی دو بخش عمده باقیمانده بازار کهن مشهد که هر دو هم ثبت ملی یا واجد شرایط ثبت ملی هستند، سردر و ورودی دار خواهند شد.

ساسان نوروزی، طراح بازسازی بازار کهن مشهد درباره این طرح به ما می‌گوید: محله سرشور یکی از محلات قدیمی مشهد است که به گفته بسیاری از تاریخ‌شناسان و مشهدپژوهان، این محله و بازار آن بخشی از هویت شهر مشهد را دربرمی‌گیرد، هویتی که اکنون با ساخت‌وسازهای متعدد شهری در حال فراموشی است.

یکی از اقداماتی که طی سال‌های اخیر با هدف بازپیرایی و حفظ بناهای تاریخی و هویتی در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفته، حفظ بافت‌های قدیمی اطراف حرم مطهر رضوی از جمله محله سرشور است، مطالعات طرح سامان‌دهی و بهسازی این محله با رویکرد سنتی، هویتی، مرمت و احیا از سال ۱۳۹۲ آغاز شده و از نیمه دوم سال ۱۳۹۸ به مرحله اجرا رسیده‌است.

به گفته نوروزی، طرح سامان‌دهی و بهسازی محله سرشور تمام پهنه سرشور از جمله خیابان‌های دانش، امام رضا(ع)، اندرزگو و آخوند خراسانی به متراژ ۷۴ هکتار را در بر می‌گیرد. در حال حاضر این طرح از سرشور یک تا ۱۰که مرکز سوغات ارزان‌قیمت و بخشی از بازار کهن مشهد به شمار می‌رود در حال انجام است. او با بیان این‌که سرشور به‌عنوان یک محور پویا، فعال و هویتی در مرکز شهر مشهد به شمار می‌رود که ارتباط قوی با عناصر شاخصی همانند کار، عبادت و خرید دارد، می‌افزاید: در سامان‌دهی این محور راهبرد پیاده‌مداری مدنظر بوده و بنا داریم با بهسازی و مرمت و احیای بازار علاوه بر حاکم شدن سلیقه مردم، آرامش و ایمنی را برای عابران پیاده به ارمغان آوریم.

پایان فاز اول تا پایان اردیبهشت

فاز نخست پروژه بهسازی بازار سرشور از مهر ۱۳۹۸ آغاز شد، اما ظاهرا ازدحام بسیار زیاد مناسبت‌های دهه پایانی ماه صفر و حضور زائران در همان سال از یک سو و موضوع رفع معارض کار از دیگر سو باعث شد کار تا حدودی متوقف شود که نوروزی می‌گوید این بازه توقف کار، فرصت مناسبی برای بررسی چالش‌های اجرای پروژه بود که البته اکنون همه آن مشکلات برطرف شده و شامل جمع‌آوری آب‌های سطحی، مرتب‌شدن کابل‌های برق و زیرزمینی، اتصال شبکه فاضلاب و... می‌شد که سر راه اجرای پروژه قرار داشت.

او با اشاره به این‌که برای طراحی و اجرای پروژه از نظرات نیروهای متخصص میراث فرهنگی و استادکاران این حوزه استفاده شده، می‌گوید: گام‌های عملیاتی فاز نخست اجرای پروژه شامل سامان‌دهی زیرساخت‌ها، اجرای سردر، سازه غشایی (چادری)، چهارسوی بازار سرشور، قسمت سرپوشیده آجری قبل و بعد از چهارسو، مرمت نماهای تاریخی و بدنه‌سازی تمام پایه‌ها و نقشه‌برداری و تدقیق وضعیت موجود (حدود مالکیت‌ها) است که اکنون تقریبا به مراحل نهایی رسیده و ان‌شاءا... تا پایان ماه جاری به پایان خواهد رسید.

الگویی برگرفته از پهلوی اول و دوره قاجار

طراح سامان‌دهی و بهسازی بازار سرشور در تشریح طرح می‌گوید: در مرحله نخست پروژه یک بازار مسقف با مفاهیم تاریخی مدنظر بوده که در حال حاضر از سرشور یک تا ۱۰ اجراشده و میدانگاهی نیز در سرشور۱۰ ایجاد می‌شود که یک ضلع آن مسجد ذوالفقار خواهد بود. این میدان با چادری که نصب می‌شود پوشیده‌شده و هیات‌های مذهبی می‌توانند در ایام عزاداری و مراسم از این میدان عبور کنند.
الگوی بازارنمایی از دوره قاجار است به این صورت که سقف آن تا مسجد باب‌الحوائج با پارچه غشایی پوشیده‌شده و بعد از آن تا مسجد ذوالفقاری که میدانگاه می‌شود سقف آجری خواهد بود.

طرح به‌گونه‌ای دیده‌شده که رفت‌وآمد خودروها کنترل شده‌باشد و ماشین‌هایی مانند آتش‌نشانی و اورژانس امکان عبور داشته و ترافیک نیز مدیریت شود؛ هرچند اصل این طرح بر پیاده‌مداری و عدم اجازه و تردد خودروهای سواری استوار است اما امکان تردد آنها دیده‌شده تا در صورت شرایط خاص امکان عبور وجود داشته‌باشد.

نوروزی می‌افزاید: با نظرسنجی مردمی کف‌پوش آجری برای این بازار انتخاب شد تا شکل قدیمی آن که آجرفرش بوده بازگردد، تمام مغازه‌ها نماسازی و مابین مغازه‌ها نیز پایه‌های آجری گذاشته شده، ضمن این‌که مغازه‌هایی را که مجبور به عقب‌نشینی هستند به‌صورت رواق در نظر گرفته‌ایم.

و اما سردر ایجادشده در ابتدای این بازار سرشور هم آجری و با نمای ایرانی-اسلامی و برگرفته از دوره اول پهلوی خواهد بود که تا سرشور یک را دربرمی‌گیرد. طول این سردر ۱۷متر و عرض آن ۴/۵متر است.

ضمن این‌که ارتفاع آن در وسط ۹متر و در دو طرف ۷/۵متر است. کتیبه‌های آن هم در طرفین چهارسوره قرآن کریم شروع‌شده با کلمه«قل» و در پشت سوره والعصر و در وسط هم آیه ۳۷سوره نور است.
نوروزی درخصوص فازهای بعدی این پروژه هم می‌گوید: فاز دوم این پروژه تا محدوده حمام کهن بیگلربیگی و فاز سوم و آخر آن تا انتهای کوچه سرشور که به باغ فردوس موسوم است، خواهد بود؛ البته در این دو فاز کف‌سازی خیابان اصل است و درصورت مشارکت مردم بدنه‌سازی هم صورت خواهد گرفت.

بسته پیشنهادی برای همسایگان بازار

از سوی دیگر رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر مشهد از ارائه یک بسته پیشنهادی برای مالکان دوگذر تاریخی سرشور و جنت مشهد به منظور جداره‌سازی املاک خود خبر می‌دهد.

محمدهادی مهدی‌نیا با تأکید بر این‌که بسته پیشنهادی برای دو محله جنت و سرشور، مالکان بناهای تاریخی و ارزشمند در این دو محله را برای بازسازی و جداره سازی ترغیب خواهد کرد به ما می‌گوید: با توجه به اعتباری که شورای‌شهر برای این کار پیش‌بینی کرده و از همه مهم‌تر مشارکت فعال شهرداری در این زمینه با مالکان بناهای تاریخی قطعا در این دو محله مردم و صاحبان بناهای تاریخی را به حفظ این بناها ترغیب خواهد کرد.

به گفته مهدی‌نیا بخشی از این بسته همان مشوق‌هایی است که پیش از این در صحن علنی شورا و کمیته بازآفرینی بناهای تاریخی تصویب شده‌است، مواردی مثل پرداخت بخشی از هزینه‌های بازسازی و طراحی و مشاوره رایگان برای بهسازی بنا؛ ضمن این‌که در محله‌های جنت و سرشور، شهرداری متعهد شده پیاده‌روسازی و جداره‌سازی مقابل این بناها و بافت تاریخی را انجام دهد.

محله سرشور مشهد در دل تاریخ

محله سرشور یکی از شش محله قدیمی و مهم شهر مشهد در کنار نوغان و سراب، عیدگاه، بالاخیابان و پایین‌خیابان است. این محله در شرایط کنونی محدود به خیابان‌های شهید اندرزگو، آخوندخراسانی، دانش شرقی و امام رضا(ع) است. راسته کوچه سرشور که در مرکز محله قرار دارد دارای ۳۸فرعی بوده و خیابان شهید اندرزگو را به خیابان دانش شرقی متصل می‌کند.

روایت‌های گوناگونی درباره وجه تسمیه این محله وجود دارد و آنچه مسلم است، معبری مهم به نام «کوچه‌شور» از این محله شروع می‌شده و پس از عبور از شرق حرم حضرت‌رضا(ع) به محله نوغان و راسته بازار دیگر شهر می‌پیوسته‌است؛ بنابراین احتمال دارد که این محله هم در ابتدا «سرِ شور» خوانده می‌شده‌است؛ کما این‌که در مشهد نام‌هایی از این نوع چون سرِ آب، سرده و سرآسیاب وجود داشته اما در منابع دیگری آمده‌است، در گذشته دسته‌های عزاداری در ایام عزاداری اباعبدا...الحسین(ع) در مسیر خود به سَمتِ حرم امام‌رضا(ع) پیش از ورود به صحن حرم در حمام‌های واقع در بازار شامل «حمام سرسوق» (یا سرشور)، «حمام شاه»(حمام مهدی‌قلی‌بیک)، «حمام سالاربهادر» و «حمام بیگلربیگی» غسل می‌کردند و پس از طهارت راه خود را از طریق بازار زنجیر به سمت صحن عتیق ادامه می‌دادند و نام سرشور از اینجا نشأت گرفته‌است.

سرشور هر چند پس از نوغان و سراب از قدیمی‌ترین محلات مشهد است اما چون دروازه نداشته در منابع تاریخی قدیمی، کمتر مطرح شده‌است. از آنجا که محله سرشور در قدیم میان محله اعیان‌نشین و حکومتی سراب و محله تجاری و سوداگرانه یهودنشین عیدگاه قرار داشته، هویت مردم آن هم میانگین هویت مردم دو محله بوده‌است. بر اساس سرشماری سال۱۲۹۵ق بیشتر ساکنان این محله را نوکران دولت و آستان‌قدس، تجار، صرافان، زرگران، حکاک‌ها، ملاک‌ها، بزازها، شَعرباف‌ها و نخودبریزها و مردم میانه‌حال و صاحبان مشاغل متعارف تشکیل می‌داده‌اند. یکی دیگر از ویژگی‌های بارز این محله، سکونت تعداد درخور ملاحظه‌ای مهاجر ثروتمند مَروی و هِروی در آن بوده‌است. (نفوس ارض‌ اقدس).

معروف‌ترین بنای کالبدی محله سرشور، بازار سرشور است که از انتهای بازار بزرگ شروع‌شده و به سمت جنوب‌غربی امتداد یافته و در محدوده مسجد ذوالفقار ختم می‌شود. مسجد ذوالفقار، مسجد خردو، مسجد سهله یا نظریافته، حسینیه قاینات، حسینیه اصفهانی‌ها و آب‌انبار حوض چهل‌پایه از بناهای مهم این محله هستند. خانه‌های تاریخی نوریان، صاحب علم، جواهری و دختر حاج‌حسین ملک و حمام سعدی از دیگر بناهای باارزش این محله هستند. آخرین مطب باقی‌مانده از دکتر شیخ، حسنیه مرحوم عابدزاده، منزل پدر رهبر معظم انقلاب، دبیرستان شاهد فردوسی، آموزش‌وپرورش ناحیه دو مشهد و دفاتر دو مرجع درگذشته آیات عظام فاضل لنکرانی و هاشمی شاهرودی هم در این محله قرار دارند.

از چهره‌های شاخص این محله در ادوار گذشته باید به رهبر معظم انقلاب، خاندان خیامی، ملک‌الشعرای بهار و استاد محمدمهدی محقق اشاره کرد.

همچنین در این محله، خواهر بزرگ رهبری، خانه خاندان پدری همسر آیت‌ا... علم‌الهدی و منزل پدری خاندان مروارید و منزل خواهر آیت‌ا... سیستانی نیز در این محله قرار داشته‌است.

رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم