برای تخریب کامل دیوار صفوی

حصاری که با چهار دروازه با نام‌های شاه عبدالعظیم، دولاب، شمیران و قزوین در سال 961 قمری ساخته و تا 1284 قمری محافظ تهران آن زمان بود.

این بخش باقیمانده از حصار صفوی برای اولین بار سال83 به‌دلیل مرمت و ساماندهی دروازه محمدیه موردتوجه رسانه‌ها قرار گرفت اما از آن زمان تاکنون مسؤولان متولی انگشت‌شماری آن‌هم به اصرار رسانه‌ها یا دعوت شورای شهری‌ها از آن بازدید کرده‌اند.

سرعت تخریب دیوار که زمانی تکیه‌گاه قفس مرغ‌ها هم شده بود در طول سال‌های اخیر به‌دلیل دخالت‌های انسانی و عوامل طبیعی رو به فزونی نهاده‌است.

خشت‌ خشت باقیمانده دیوار صفوی که روزگاری جزئی از حصاری بود که به تأسی از آیات قرآن، 114برج برای آن ساخته بودند هم‌اکنون در حال فروریختن است، طوری که قطر آن از 16وجب در دهه 80 به کمتر از دو وجب رسیده و بیم آن می‌رود که این حصار هم مانند حصار ناصری به‌طور کامل نابود شود.

تأسف‌بارتر این‌که در چند قدمی این دیوار، ستون‌های باقیمانده از دروازه‌محمدیه که روزگاری دروازه ورودی به شهر تهران در زمان قاجار بود هم از تخریب‌های طبیعی و انسانی در امان نمانده و تنها رنگ آبی کاشی‌هایش است که نشان‌دهنده استواری آنها در طول تاریخ است.

به‌رغم قدمت و نقش دیوار به‌جامانده از حصار صفوی در شکل‌گیری تهران اما به نظر می‌رسد مسؤولان ترجیح می‌دهند منتظر بمانند تا این بنای ارزشمند به‌طور کامل از جنوب تهران حذف شود.

در این میان احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر که شاید بیش از دیگران نگران از بین رفتن این دیوار و فراموش‌شدن تهران دوران صفوی است، در آخرین روزهای سال گذشته دوباره از حال وخیم دیوار حصار صفوی سخن به میان آورد تا شاید امسال، سال تغییرات بزرگ برای این بخش از بازار تهران باشد.

مسجدجامعی در صحن شورای شهر و در تذکری به حناچی تأکید کرد حفظ دیوار قدیمی تهران بسیار مهم‌تر از برخی طرح‌هاست،زیرا نماد هویت تاریخی ایران محسوب می‌شود و میراث هویتی شهر تهران است.

سعید روشن، مدیرعامل موسسه تهران شناسی در گفت‌وگو با جام‌جم به تاریخچه این دیوار اشاره می‌کند و می‌گوید: در دوره شاه‌طهماسب دور تهران دیواری کشیده شد که این منطقه را از گزند راهزنان و حوادث دوران مصون نگه می‌داشت. در آن برهه پشت این دیوار خندق وجود داشت و با تعبیه دروازه‌های مختلف در کل حصار، محل‌های عبور و مرور مشخص بود. اما در دوره ناصری این دیوار تخریب و حدود تهران افزایش پیدا کرد، هرچند از حصار دوره ناصری به‌دلیل تخریب کامل آن توسط رضاشاه هیچ اثری باقی نمانده اما هنوز بخش اندکی از حصار صفوی در سرای ماشاءا... پابرجاست که شرایط بدی دارد.

مناره 200ساله، انبار و محل خواب شده

عوامل طبیعی، باران‌های سیل‌آسای سال‌های اخیر و تخریب بخش‌هایی از دیوار و تراشیدن جرزهای آن توسط مغازه‌داران این راسته، دلایلی است که دیوار را به‌سرعت در مسیر تخریب و نابودی کامل قرار داده تا جایی که به گفته روشن، امروز فقط لایه بسیار نازکی از این دیوار که در پشت‌بام مغازه‌ای قرارگرفته، پا برجاست که مساحتی حدود 3 در3متر دارد.

وجود سه مناره از تنها دروازه تهران قدیم دوره قاجار در نزدیکی دیوار حصار صفوی، باعث شده منطقه دروازه نو بازار فعلی تهران، میزبان یادگاری‌های چندصد سال قبل باشد که حفظ آنها برای آیندگان ضروری است.

روشن در این باره می‌گوید: «نگهداری این مناره‌ها و دیوار کار سخت و پیچیده‌ای نیست، اما متاسفانه امروز یکی از مناره‌ها به انبار و محل خواب تبدیل شده که با توجه به جنس خشتی دیوار لازم است، حداقل سالانه یک مرمت ساده برای حفظ آن انجام شود. همچنین در بالای این دیوار برای سال‌ها قفس مرغ‌ها هم قرار داشته که در روند تخریب اثرگذار بوده‌است.»

مالک هم مانع تراشی می‌کند

مدیر عامل موسسه تهران‌شناسی به کار بردن واژه کشف برای دیوار حصار طهماسبی را اشتباه می‌داند و می‌گوید: وجود این دیوار از سال 83 رسانه‌ای شده، وگرنه پیش از آن اهالی منطقه و برخی از فعالان حوزه میراث از وجود آن آگاه بوده‌اند، هر‌چند رسانه‌ای شدن هم باعث نشد اتفاقات خوبی برای دیوار بیفتد.

به گفته روشن، ممانعت مالک از توجه و رسیدگی به این دیوار خشتی باارزش یکی دیگر از عوامل آسیب‌زای دیوار صفوی است: زمانی برای تهیه گزارش به آنجا رفته‌بودیم اما مالک پای پلیس را وسط کشید، در اصل ما با ممانعت مالک برای توجه به این اثر روبه‌رو هستیم و از آنجا که تعداد مغازه‌ها در سرای ماشاءا... زیاد است، در عمل از لحاظ اقتصادی امکان خرید این بخش وجود ندارد و تنها راهکار این است که مسؤولان با مالک صحبت کرده تا بتوانند حداقل سالی یک‌بار این دیوار را مرمت کنند.

استفاده از ابزار تشویقی

قرارگیری آثار تاریخی در فهرست ثبت‌ملی یکی از راهکارها برای نجات آثار از تخریب است، مساله‌ای که همیشه در عمل اتفاق نمی‌افتد، چرا که به گفته روشن وقتی اثری در کشور ما در این فهرست قرار می‌گیرد، مشکلات جدی برای مالکان آثار ایجاد می‌شود، از این رو در صورت ثبت یک اثر که در مالکیت بخش خصوصی است باید سیاست‌های تشویقی برای مالک در نظر گرفته شود که درخصوص این دیوار هم همین مهم باید اعمال شود و سازمان میراث هم نقش مرمتی این اثر را برعهده بگیرد.

شهرداری و میراث همت کنند

سال 97 بود که طی کاوش‌هایی در بازار حضرتی، نام دیوار حصار طهماسب بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاد. مساله‌ای که غدیر افروند، باستان شناس و کاوشگر این بازار درباره‌اش می‌گوید: علی رغم کاوش باستان شناسی در سال 97 در بازار حضرتی و رسیدن به آثار مربوط به برج و باروی صفویه تهران و دروازده شاه عبدالعظیم، امکان تبدیل این بخش به یک سایت موزه باستان‌شناسی باز هم مهیا نشد.

بازدیدهای شهردار و عضو شورای شهر هم باعث اهتمام مسؤولان در حفاظت از دیوار حصار صفویه نشد. این دیوار تنها اثر از باروی صفوی تهران است که در محدوده دروازه‌محمدیه قرار گرفته و به رغم این‌که ساختار بسیار بزرگی داشته، امروز تنها همین دیوار از آن باقی مانده که در حفظ آن هم موفق نبوده و نتوانستیم این باروی خشتی تهران را مرمت و حفاظت کنیم. درحالی که اگر شهرداری تهران با همکاری میراث فرهنگی آن را در اولویت تامین اعتبار برای حفاظت و مرمت قرار دهند، اتفاق مبارکی رخ می‌دهد.

دیوار را ثبت ملی کنید

به گفته افروند، از آنجا که این بنا در بازار تهران قرار دارد، به طور معمول ساخت‌وسازهای پیرامونی روی آن اثرگذار بوده و با گسترش فضاهای تجاری در داخل بافت‌های تاریخی، جرزهای این دیوار خراشیده شده که در عمل به نابودی آن کمک می‌کند.

کاوشگر بازار حضرتی با تاکید بر این‌که متاسفانه شاهد تخریب یک بنای تاریخی منحصربه‌فرد هستیم، در حالی که می‌توان با ثبت ملی آن از این اتفاق جلوگیری کرده و در گام بعد به مرمت آن پرداخت، می‌گوید: بر اساس اسناد معتبر در زیر 114 برج این حصار، آیات قرآن دفن شده، اما زمانی که بازار حضرتی را کاوش کردیم، هیچ‌گاه اثری از دفن آیات قرآن در زیر برج‌ها پیدا نکردیم، هرچند که امکان دارد در گذر زمان از بین رفته باشد.

باز هم رد پای مخرب پاساژسازی

جالب این‌که برخی اهالی منطقه و کاسبان سرای ماشاءا... هم از نادیده‌گرفتن دیوار صفوی توسط مسؤولان گلایه می‌کنند.

یوسف قلی‌زاده که به گفته خودش از سال 71 در سرای ماشاءا... حضور دارد، می‌گوید: از آن زمان تاکنون مسؤولان زیادی از این دیوار بازدید کرده و حتی قول داده‌اند جلوی دیوار را شیشه بکشند، اما هیچ‌گاه این اتفاق نیفتاد و امروز شاهد کاهش وسعت و حجم دیوار هستیم.

احد رضایی هم که 50 سال از عمر خود را در این محله گذرانده، می‌گوید: در گذشته این منطقه محله مسکونی بوده اما به دلیل این‌که می‌خواستند در اینجا پاساژ ایجاد کنند، دیوار صفوی را تخریب کرده و باعث شدند به مرور دیوار به وضعیت فعلی درآید.

غیبت ادامه‌ دار میراث‌ فرهنگی پایتخت

انگشت اشاره همه کارشناسان و دلسوزان میراث‌فرهنگی برای حفاظت از میراث 400ساله صفویان قطعا وزارتخانه میراث‌فرهنگی و اداره میراث‌فرهنگی استان تهران را نشانه رفته و همه می‌خواهند بدانند مسؤولان مربوط در وزارتخانه و میراث استان چه برنامه‌ای برای حفاظت از دیوار برجای مانده از حصار تهران قدیم دارند. ما هم برای رسیدن به این جواب تماس‌های متعددی با میراث استان تهران گرفتیم که البته به درهای بسته بی‌اعتنایی خوردیم و حال مشخص نیست این اداره چه تصمیمی برای حفظ تنها یادگار اولین حصار پایتخت گرفته‌ است.

زهرا رمضانی - ایران / روزنامه جام جم