داستان «ترین» ‌های یک قرن

بهانه این گزارش هم مستندی است که سراغ بخشی از همان ردها رفته و در مجموعه‌ای با عنوان «مستندی برای قرن» از ترین‌های صدسال گذشته گفته است.

این مستند شامل 14قسمت یک ساعته است که گاهی بیشتر هم زمان می‌برد. مثل قسمت بزرگترین ترورهای قرن که حدود 25 دقیقه از آن تنها مربوط به حاج قاسم است و در نهایت زمانش به 80 دقیقه هم می‌رسد.

مشکوک‌ترین مرگ‌های قرن، پرحاشیه‌ترین اتفاقات ورزشی قرن، بزرگ‌ترین بیماری‌ها، جنگ‌ها و خیلی از رخدادهای دیگر قرن بخشی از موضوعاتی است که این مجموعه از آنها با منابعی که شاید تا به حال چشمتان به آن نخورده، سراغش رفته است.

احمد کشاورز، کارگردانی مستند قرن را به عهده دارد و موضوع و فضای آن باعث شد که ما با او گفت‌وگویی داشته باشیم و از شکل‌گیری و جزئیات این داستان که به زودی از شبکه مستند روی آنتن می‌رود، بپرسیم.

از شروع ماجرا تا موضوعات «ترین»دار قرن

شکل‌گیری قصه مستند قرن اولین موضوعی بود که گویا داستانش به بیشتر از یک سال پیش برمی‌گردد و کشاورز درباره آن گفت: «ما در شبکه مستند جلساتی تحت عنوان ایده داشتیم که از تقریبا یک سال و نیم پیش شروع شد و در آن ایده‌هایی مطرح می‌شد. یکی از آنها این بود که قرن در حال تمام‌شدن است و چون الان رسانه‌های دیگر سراغش می‌روند، کاری درباره قرن بسازید. آنجا من این طرح را دادم که مستندی برای قرن را با همین عنوان بسازیم. این مستند روایت «ترین»های قرن است که در 14 قسمت طراحی شده است. ما حدود 25 «ترین» نوشتیم که می‌توانست به ما مرتبط باشد اما در ادامه 14 تا از آنها را انتخاب کردیم. مثلا ما وقتی بزرگ‌ترین خوانندگان قرن را در نظر گرفتیم، احتمال آن ضعیف بود که یک ایرانی بین آنها باشد و اگر هم این احتمال وجود داشت، نمی‌توانستیم اسم هر کسی را بیاوریم به همین دلیل از برخی«ترین»ها عبور کردیم و «ترین»ها محدود و بیشتر سیاسی شدند. از طرفی چون پخش آن را در عید نظر گرفته بودیم، بعضی موارد مثل برزگ‌ترین کشتارهای قرن را حذف کردیم و بعد به دلیل بحث‌های سیاسی برخی دیگر از این «ترین»ها را کنار گذاشتیم، همچنین به دلایل دیگری مثل سیاسی هم بخش دیگری از سوژه‌ها را حذف کردیم و در نهایت به همان 14 تا رسیدیم.

به گفته این کارگردان، قسمت اول این مجموعه مشکوکترین مرگ‌ های قرن است و قسمت دوم انقلابی‌ترین ورزشکاران قرن است و تمام این ترین‌هایی که از آن گفتم مصادیق خارجی دارند. او با بیان نمونه‌ای از این ماجرا و موضوعات دیگر این مستند افزود: مثلا درمورد انقلابی‌ترین ورزشکاران قرن ما جکی رابینسون و محمدعلی کلی را آوردیم و مصداق داخلی آن تنها تختی است. بزرگ‌ترین جنگ‌ها، بزرگ‌ترین ترورها، بزرگ‌ترین جدایی‌ها که در مورد ایران و بحرین می‌شود، بزرگ‌ترین بیماری‌های قرن که کرونا در آن خیلی جدی است و در آن توضیح دادیم که چرا کرونا بزرگ‌ترین بیماری قرن نبوده و از معمولی‌ترین بیماری‌های قرن است.

همچنین بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاثیرگذار و بزرگ‌ترین رهبران انقلابی قرن هم یکی دیگر از موضوعاتی است که سراغ آن رفتیم، ما رهبران زیادی مثل باراک اوباما را می‌شناسیم که در این گروه جای نمی‌گیرند و چهره‌هایی مثل رهبری، امام خمینی(ره)، نلسون ماندلا، سیدحسن نصرا... و... هستند که این عنوان به آنها اختصاص دارد.

با چه رویکردی؟

اصولا هر اثری که شکل می‌گیرد، خط اصلی آن به رویکردی که خالق کار دارد، برمی‌گردد. این ماجرا در مورد مستندها هم به شکل مشهودی صدق می‌کند. این‌که مستندی برای قرن در این چند قسمت دنبال چه بوده و با چه رویکردی شکل گرفته سوالی بود که کشاورز در پاسخ به آن می‌گوید: «دقیقا این‌که ما چه نگاهی در کارمان داشتیم خیلی اهمیت دارد، یکی از رویکردهای اصلی ما بیان ناگفته‌ها به شکل غیرمستقیم بود، یعنی مثلا اگر در بزرگ‌ترین انقلاب‌های قرن گفتیم غیرمستقیم درباره خشونت‌های پس از آن انقلاب‌ها صحبت کردیم و مخاطب خود به خود می‌فهمد که انقلاب اسلامی ما اصلا خشن نبوده.»

عنوان «ترین»‌ها به خودی خود اغلب باعث جلب نگاه‌ها می‌شود و این مجموعه هم که پر است از این ماجراها که شاید برخی از آنها جذابیت بیشتری داشته باشند، موضوعی که این کارگردان با اشاره به آن بیان کرد: «در کنار بحث انتخاب موضوعات انتخاب 14 قسمت تا حدی تعمدی هم بود تا یک ارتباط سمعی هم بین این عدد و سال 1400 برای مخاطب برقرار شود. از بین این قسمت‌ها هم دو قسمت از آنها برای خود من خیلی جذاب بود و پیشنهاد می‌کنم اگر کسی تنها به دنبال دیدن برخی قسمت‌های این کار است، قسمت مشکوک‌ترین مرگ‌های قرن را حتما ببینند. در این برنامه ما با مرلین مونرو شروع می‌کنیم و رویکرد ما در این بخش انعکاس پشت پرده هالیوود است، بعد جلوتر می‌آییم و به جان اف کندی می‌رسیم با رویکرد دیگری که در این فضا وجود دارد. ورزشکاران انقلابی قرن هم قسمت دیگری است که دیدن آن را پیشنهاد می‌کنم، این برنامه نشان می‌دهد که در جامعه آمریکا اگر یک نفر سیاهپوست یا فعال اجتماعی باشد، چه زندگی‌های عجیبی را تجربه می‌کنند.

او همچنین در ادامه با بیان چند ویژگی مهم این مجموعه افزود: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بارز مستند قرن، وجود تصاویر آرشیوی است که اصلا دیده نشده است. منابع آرشیوی ما برای تلویزیون نیست و ما آرشیو خاصی از اینجا نگرفتیم چون درصد بالایی از موضوعات هر قسمت مصادیق خارجی و بین‌المللی دارد. به همین دلیل ما چند اکانت در سایت‌های آرشیوی دنیا باز کردیم و رقم قابل توجهی را صرف خرید این آرشیوها کردیم تا به منابعی دسترسی پیدا کنیم که تازه باشند. یکی دیگر از ویژگی‌هایی که می‌توانم از آن بگویم این است که ما به‌شدت ترجمه در کار داریم و در هر قسمت به چند زبان از منابع مختلف ترجمه داریم. به عنوان مثال یکی از قسمت‌های ما درباره پرحاشیه‌ترین اتفاقات ورزشی قرن است مثلا مسابقه تایسون با هالیفبد که یکی از بوکسورهای معروف آمریکایی است و جزو پرحاشیه‌ترین مسابقه‌های قرن بود؛ ما آن را کامل منعکس می‌کنیم و ترجمه و تصاویری از صحبت‌های آنها حتی بعد از مسابقه، آمدن پلیس و... داریم که این فضا را دیدنی می‌کند. همچنین اصرار ما همیشه این بوده که هیچ‌وقت تنها از کتب داخلی استفاده نکنیم. به همین دلیل پژوهشگران این کار مترجم زبان انگلیسی، عربی و... بودند تا زمانی که به دنبال پیدا کردن مراجع هستند، برایشان مهم نباشد آن منبع چه زبانی دارد و به هر شکلی آن را پیدا و ترجمه می‌کردند. بعد هم به دست نویسنده می‌رساندند. در این بین نویسنده هم خودش مترجم است و اگر جایی به مشکل برمی‌خورد، مجدد به آن منبع مراجعه و گیری که وجود داشت را حل می‌کرد. با همه اینها مثلا درباره خودکشی تختی ما باید به منابع ایرانی مراجعه می‌کردیم اما در مواردی مثل بزرگ‌ترین اتفاقات اقتصادی قرن اصلا نمونه ایرانی نداریم و باید تنها از خارجی‌ها استفاده می‌کردیم.

فرار از ساخت مستند خطی صوتی

در مستندهایی که با تصاویر آرشیوی شکل می‌گیرد، خیلی وقت‌ها ما اثری خطی و با ریتم ثابتی می‌بینیم که شامل مجموعه‌ای از تصاویر است که روی آن نریشنی گفته می‌شود.

حفظ ریتم و جذابیت در طول این جریان موضوع دیگری بود که در آخر کشاورز درباره چگونگی آن در مستند قرن خاطرنشان کرد: من اسم آن مستندهای خطی را مستند صوتی می‌گذارم، یعنی خیلی‌ها وقتی می‌خواهند مستند آرشیوی بسازند، چون فضاسازی بلد نیستند، تنها یک اثر صوتی می‌سازند. ما اما با استفاده از برخی ابزارها مثل صدا، آرشیوهای دیده نشده و برقراری دیالوگ در آرشیوها، اتمسفری ایجاد کردیم که مخاطب مستند را رها نکند و مستند هم او را از خود جدا نکند. من همیشه در قسمت‌های مختلف کار به تدوینگر گفته‌ام دنبال دیالوگ بگرد، یعنی تنها تصویر کسی که درباره‌اش گفته می‌شود؛ در زیر آن صدا رد نشود بلکه خود او هم باید صحبت کند. مثلا اگر می‌گوییم جنگ، باید چند دقیقه صدای جنگ را بشنویم، مصاحبه فرمانده ببینیم و بعد نریشن شروع شود. علاوه بر این‌که کنار همه اینها، روایت ما در این مجموعه کاملا غیرخطی است و نخ تسبیح آن نیز همان زمان است که از گذشته شروع می‌شود و پیش می‌رود.

دنیایی از منابع نادیده و ناشنیده

پیدا کردن منابع و تصاویر برای مستندهای آرشیوی، جزو دغدغه‌هایی است که خیلی از مستندسازان به شکلی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، چرا که خیلی وقت‌ها این آرشیوها راحت در اختیار کسی
قرار داده نمی‌شود و باید مراحل زیادی تا رسیدن و دسترسی به آنها طی شود.

این مساله دیگری بود که درباره‌اش از کشاورز پرسیدیم. همچنین به‌ویژه دسترسی به آرشیوهای بین‌المللی و خرید این آثار با دلار هم اتفاقی است که او درباره‌اش گفت: چیزی که در کشورهای خارجی اتفاق افتاده این است که آنها پلتفرمی را برای آرشیوها تدارک دیده‌اند که از آن درآمد دارند. به هر حال یک مستندساز اگر دنبال آرشیو خاصی باشد، بالاخره به شکلی به آن دسترسی پیدا می‌کند.

به همین دلیل آنها برای سامان دادن به این فضا پلتفرمی ایجاد کردند که شما در مرحله اول با ورود به آن و پیدا کردن محتوای مورد نظری که می‌خواهید، بخشی از آن اثر آرشیوی را با کیفیت پایین و واترمارک می‌بینید و اگر همان بود که می‌خواستید می‌توانید با اشتراکی که دارید آن را بخرید و استفاده کنید، مثل خرید از فروشگاه‌های اینترنتی، اینجا به شما درگاهی معرفی می‌شود که اجازه دانلود آن اثر با کیفیت بالا را می‌دهد. این اتفاق در کشورهای مختلف به‌خصوص فرانسه و انگلیس رخ داده اما در ایران هنوز به این شکل چنین امکانی وجود ندارد.

سر و سامان دادن به این مجموعه هم به گفته کارگردان آن از مرحله پژوهش تا تحویل به شبکه مستند که قبل از عید اتفاق افتاد،حدود 13ماه زمان برده است.

«ترین»ها و قضاوت دشوار

هر وقت پای «ترین» وسط می‌آید، بحث قضاوت درباره معیار این موضوع هم مطرح می‌شود. یعنی این‌که کشف این ترین برچه اساسی اتفاق می‌افتد؟ آیا نظر شخصی گروه است یا ادله‌هایی برای آن وجود دارد؟ این هم ابهامی بود که کشاورز در خصوصش گفت: معیار ما در نظر گرفتن شأن مخاطب بود. شما می‌دانید ما ترین‌های خیلی زیادی داریم و در مورد هر اتفاقی این بحث می‌تواند وجود داشته باشد.

ما در کنار شأن مخاطب برای انتخاب موضوعات این را هم درنظر گرفتیم که باید به مخاطب در طول هر قسمت محتوا و دیتایی منتقل شود. همچنین در این بین مخاطب باید ظرفیت‌ترین‌هایی که از آن می‌گوییم را داشته و در عین حال برایش جذابیت هم داشته باشد. البته در مرحله اول در همان جلسه هرکس چیزی می‌گفت و ما می‌نوشتیم و بعد باز هم با جلسات متعدد به آن 25مورد و در نهایت همان 14تایی که از آن گفتیم، رسیدیم. ما درباره هر کدام از این موارد کلی صحبت و بحث کردیم تا به نتیجه نهایی که می‌بینید، رسیدیم.

فاطمه شهدوست - رسانه / روزنامه جام جم