کوچ درختان به مدار قطبی

با وخیم‌تر شدن اوضاع تغییر اقلیم در جهان، دانشمندان می‌گویند درخت‌ها در مناطقی که انتظار نمی‌رود در حال پیشروی هستند. گویی درختان جنگلی از مناطق جنگلی فعلی به زمین‏‌های مناطق سردسیری که پوشش گیاهی اصلی‌شان توندرا است در حال کوچ تدریجی‌اند.

کد خبر: ۱۳۶۷۴۸۰

این تکثیر در نگاه اول احتمالا باید ما انسان‌‎ها را خوشحال کند که با گسترش درختان و افزایش جنگل‌‎ها رو‌به‌رو هستیم اما این همه واقعیت نیست.

نتایج تحقیقات جدید نشان می‌دهد افزایش درختان در زمین‌‎هایی نزدیک قطب شمال که باید از خزه و گلسنگ و علف کوتاه پر باشد می‌تواند اثر تغییرات اقلیم را بیشتر کند. پدیده‌ای که اقلیم کشور ما هم از نتایج پیچیده و سخت آن تأثیر خواهد گرفت.

جنگل‌‏ها می‏‌توانند رطوبت خاک را به هوا منتقل کنند و به این ترتیب در خنک کردن جو موثر باشند. یک درخت معمولی ممکن است هر روز حدود ۱۰۰ لیتر آب را از خاک بگیرد و به صورت رطوبت به هوا بفرستد.

اگر در نظر بگیریم در سیاره ما ۳۰۰۰ میلیارد درخت وجود داشته باشد هر سال حدود ۶۰ میلیون متر مکعب آب به سمت جو می‏رود که معادل سیلابی شدن کل ایالات متحده با حدود شش متر آب است.

از آنجا که برای تبدیل آب مایع به بخار آب، انرژی لازم است این رطوبت به همراه ترکیبات آلی درختان، گرمای هوا را کاهش داده و با تبدیل به ابر، دما را پایین می‏‌آورد. شاید باورش سخت باشد اما ناهمسانی برگ‎ها و تفاوت در تاج درختان باعث چرخش هوا بین آنها شده و همین مسأله هم به کاهش گرما کمک می‏‌کند. دبورا لارنس، محقق محیط‌زیست در دانشگاه ویرجینیا می‏‌گوید: «این دو فرآیند با هم در حال حاضر به خنک‌‌شدن سطح زمین بین ۰.۴تا ۰.۶درجه سانتی‌گراد کمک می‌کنند و هر کدام حدود نیمی از کاهش را به همراه دارند.» تا اینجا همه چیز مرتب است اما داستان زمانی آغاز می‌‏شود که پای تحقیقات دیگری هم به میان می‏‌آید؛ تحقیقاتی که جنبه‏‌های متفاوتی از تاثیر درختان در هوای سیاره را نشان می‌‏دهد.

درختان، ناجی ما در تغییر اقلیم خواهند بود؟

داده‎‌های ماهواره‎ای که بین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۱شمسی/ ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ میلادی به دست آمده است نشان می‌‎دهد پوشش گیاهی توندرا که از خزه‌ها و بوته‎‌های کوتاه و گلسنگ تشکیل شده، در اطراف قطب شمال کاهش پیدا کرده است.

مطالعه گسترده جمعی از محققان در دانشگاه پکن به سرپرستی ژو زایچون نشان می‎‌دهد گیاهان برگ‎دار از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۹۵ / ۱۹۸۲ تا ۲۰۱۶ بین یک چهارم تا نیمی از پوشش‌های گیاهی سیاره زمین را شامل شده‌اند در حالی که توندراها معمولا گیاهان بدون درخت و بدون برگ هستند.

تحقیقات نشان می‎دهد این اتفاق منحصر به زمین‌های قطب شمال نیست بلکه در عرض‌‎های جغرافیایی پایین‌‎تر از آن و به‌طور ویژه در مناطق گرم و خشک هم شاهد افزایش تعداد درختان هستیم. شاید این مسأله عجیب باشد اما علتش آن است که با افزایش غلظت دی‎‌اکسیدکربن در جو، سیاره ما زودتر گرم می‏‌شود و این گرما گیاهان را قادر می‌‎سازد تا از آب به طور موثرتری استفاده و بهتر رشد کنند.

احتمالا چنین تصویری از دی‌‎اکسیدکربن برایتان عجیب و از آنچه قبلا می‎‌دانستید متفاوت باشد و باعث شود این طور فکر کنید که این اتفاق خوبی برای مهار گرمایش جهانی است زیرا افزایش جنگل‌‎ها اثر خنک‌‌کنندگی را به دنبال دارد.

به این ترتیب، ترکیبات آلی و بخار آب را آزاد می‎کند و باعث تشکیل ابرها می‌‎شود اما واقعیت این است که محاسبه اثر جنگل‌‎ها در تغییرات آب‌‎و‎هوایی به عوامل زیادی بستگی دارد. نتایج تحقیقات جدید نشان می‌‏دهد دنیایی با جنگل‏‌های بیشتر لزوما دنیای خنک‌‎تری نخواهد بود.

جنگل‎‌های جدید می‎‌توانند گرمایش را در بعضی از مناطق زمین افزایش دهند چون نور خورشید را جذب می‎‌کنند در حالی که زمین‌‎هایی که پوشش گیاهی توندرا دارند می‎‌توانند نور خورشید را بیشتر به سمت فضا منعکس کرده در نتیجه از گرم شدن زمین جلوگیری کنند.

درخت مفید است اما نه در هر منطقه‌‎ای

با بررسی وضعیت درختان در مناطق جغرافیایی مختلف به نظر می‌‎رسد محققان درباره اثرگذاری آنها بر تغییرات آب‌‎و‎هوایی به قطعیت نرسیده‌‎اند و اثر آنها را منوط به منطقه زیست آنها می‌‏دانند. کریس ویلیامز جغرافیدان دانشگاه کلارک آمریکا می‌‏گوید: «اگر درختان در مناطقی قرار گیرند که برای خنک کردن آب‏‌و‏هوا موثر نباشند می‏‌توانند نتیجه معکوس بدهند. در واقع پیشروی طبیعی درختان در برخی مناطق که پوشش گیاهی درختی ندارد مثل قطب‏‌ها یا کاشتن درختان نامناسب در محیط‎‌هایی که ویژگی‏‌های جغرافیایی متفاوتی با گونه درخت دارند می‌‏تواند زیان‏آور و دردسرساز باشد.»

این مسأله باید در رویکرد سیاست‌مداران کشورهای مختلف درباره توافق‏نامه‏‌های بین‏‌المللی تغییرات اقلیم تاثیر بگذارد. برای مثال سیاستمداران روسیه معتقدند تقریبا یک چهارم کربن منتشر شده از سوخت‏‌های فسیلی در این کشور با جنگل‌‏های روسیه جذب می‏‌شود. آنها به تحقیقات جدیدی که می‌‏گوید جنگل‏‌های شمال روسیه در حال گسترش است، استناد می‎‌کنند و این طور نتیجه می‌‎گیرند که امکان ذخیره کربن بیشتر توسط جنگل‏‌ها بیشتر از این هم خواهد شد پس توسعه اقتصادی روسیه می‎‌تواند فراتر برود. درنتیجه خود را بی‌نیاز از شرکت در تعهدات بین‌‏المللی مربوط به تغییرات اقلیمی می‎‌دانند.

زمان تصمیم‎‌گیری‌های مهم رسیده است

گفتیم افزایش دمای سیاره زمین باعث شده جنگل‌ها در سرزمین‏‌هایی که تا پیش از این محل رویش خزه و علف کوتاه بود پیشروی کنند و همین موضوع می‌‏تواند در افزایش بیشتر دمای زمین نقش داشته باشد زیرا جنگل‌ها بیشتر از زمین‌های صاف و سردسیر و سرزمین‏‌های یخی گرمای خورشید را جذب می‏‌کنند. ماندن گرمای بیشتر در داخل سیاره از طریق افزایش درختان آن هم در مناطقی که انتظار حضورشان را نداریم تعادل جذب انرژی در سیاره ما را بر هم می‏‌زند.

بسیاری از سیاستمداران و دولتمردان معتقدند این روال طبیعی است که برای زمین اتفاق می‌‏افتد اما آنچه داده‏‌های تحقیقاتی و آمارها نشان می‏‌دهند موید این است که گرمایش جهانی که تا به امروز با آن مواجه بوده‎‌ایم محصول سوزاندن بیش از حد سوخت ‏‌های فسیلی بوده است.

این مسأله گرمایش جهانی و تغییرات اقلیم را کلید زده و حالا دگرگونی‌‏هایی که به این دلیل در ساختار طبیعت رخ داده اثرات تشدید‌کننده‌ای در افزایش دمای سیاره خواهد داشت.

در این میان به نظر می‏‌رسد حالا که این روند هولناک در جهان آغاز شده است وقت آن رسیده که ما در ایران که ششمین کشور منتشر‌کننده کربن در دنیا به حساب می‌‎آییم نیز تصمیمات جدی برای کاهش سهم کربن خود بگیریم. تصمیماتی که نه تنها برای اقلیم جهان موثر خواهد بود بلکه برای جنگل‏‌های تنک زاگرس و حفظ نوار محدود جنگل‌های شمال کشور نیز مهم خواهد بود.